A Second Reformation?

Nieuwe verklaring voor neergang van het vrijzinnig-protestantisme

Tom-Eric Krijger scherpt met zijn promotieonderzoek het bestaande beeld van de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandse vrijzinnig-protestantisme tussen 1870 en 1940 aan, en corrigeert dat beeld. Hij beargumenteert dat de neergang van het vrijzinnig-protestantisme fundamentelere oorzaken kende dan de oorzaken die doorgaans worden genoemd. Volgens Krijger ontbrak het vrijzinnigen als beweging aan aantrekkingskracht en invloed, omdat zij minder hervormingsgezind waren dan zou mogen worden verwacht op grond van hun pretenties in de jaren 1860, en omdat zij zich van een discours bedienden dat buiten een deel van de burgerij geen weerklank vond.

Vanaf 1850 ontwikkelde zich binnen het Nederlandse protestantisme een stroming van ‘modernen’ of ‘vrijzinnigen’, die er heilig van overtuigd waren de wegbereiders van een ‘tweede Hervorming’ te zijn. Om ervoor te zorgen dat het christendom niet, zoals huns inziens dreigde te gebeuren, zijn belang en geloofwaardigheid in de toekomende tijd zou verliezen, streefden zij ernaar het met het contemporaine intellectueel-culturele leven te harmoniëren. Geheel tegen hun verwachting in, ging hun ‘moderne richting’ na verloop van tijd echter niet de toon aangeven in kerk en samenleving. Het besef daarvan voedde onder modernen een gevoel van teleurstelling, dat in de decennia voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog zelfs aanzwol tot een gevoel van marginalisering en vertwijfeling. Waarom slaagden modernen er niet in de aantrekkingskracht en invloed uit te oefenen die voor hen aanvankelijk in het verschiet leken te liggen?

Door nog grotendeels onontgonnen bronnenmateriaal te gebruiken en de moderne richting te benaderen als ‘vertooggemeenschap’, gegroepeerd rondom het opinietijdschrift De Hervorming, biedt dit proefschrift een nieuwe kijk op de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandse vrijzinnig-protestantisme tussen 1870 en 1940. Het bestudeert modernen door onder andere hun zelfbeeld in relatie tot de christelijke orthodoxie, kerkopvatting, houding tegenover zogeheten ‘kleine geloven’, standsbewustzijn, literatuurbeschouwing, politiek engagement en betrokkenheid bij zending van een duiding te voorzien. Bekrachtigd door een vergelijking tussen de ontwikkelingsgeschiedenis van modernen in Nederland en die van vrijzinnigen elders, laat dit proefschrift zien dat de oorzaak van het ‘falen’ van de moderne richting fundamenteler van aard is dan tot nu toe in de historiografie is onderkend.

Tom-Eric Krijger studeerde geschiedenis en godsdienstwetenschap te Utrecht en Brussel. Hij verrichtte zijn onderzoek aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap en deels aan Harvard Divinity School. Krijger is nu docent Cultuurgeschiedenis van het christendom aan de Universiteit Leiden.

Proefschrift: http://hdl.handle.net/11370/ca9d5d53-7b76-4d4c-8653-fef840d31259