Partijgeschiedenis

Door Paul Lucardie

Geschiedenis

De Partij voor de Dieren (PvdD) werd opgericht op 28 oktober 2002 op initiatief van Marianne Thieme, Ton Dekker en Lieke Keller. Alle drie vervulden functies bij organisaties die opkwamen voor dieren: Wakker Dier, die ijverde voor afschaffing van de bioindustrie, respectievelijk de Bont voor Dieren, die zich inzette voor pelsdieren. De aanleiding vormden maatregelen van het in juli 2002 aangetreden eerste kabinet-Balkenende, die volgens Thieme in haar in 2004 verschenen boek  De eeuw van het dier  '20 jaar van intensieve strijd voor de verbetering van dierenwelzijn teniet gedaan [hebben]'.

Thieme werd niet alleen partijvoorzitter, maar ook lijsttrekker bij de Tweede Kamerverkiezingen van januari 2003. Daarbij haalde de PvdD 48.000 stemmen (0,5%), iets te weinig voor een zetel. Ook bij de Europese verkiezingen een jaar later won de partij net geen zetel (vanwege de veel hogere kiesdrempel), maar kreeg zij wel drie keer zoveel stemmen: ruim 150.000 (3,2%). Bij de Tweede Kamerverkiezingen in november 2006 trok de PvdD nog iets meer kiezers, namelijk 180.000 (1,8%), voldoende voor twee zetels.  De helft van de kandidatenlijst bestond deze keer uit bekende Nederlanders uit de wereld van de kunst en de cultuur, die zich zonder politieke ambitie als lijstduwer beschikbaar hadden gesteld.

Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2007 behaalde de PvdD 2,6% van de stemmen en negen Statenzetels, zodat ze vervolgens één zetel in de Eerste Kamer kon bezetten – die bekleed werd door Nico Koffeman, die eerder lid (en adviseur) van de SP was geweest. In 2009 behaalde de partij bij de Europese verkiezingen met 3,5% van de stemmen nog steeds geen zetel. Vervolgens daalde het stemmental licht: bij de Tweede Kamerverkiezingen in juni 2010 kwam de PvdD uit op 1,3%, net genoeg voor twee zetels, en bij de Statenverkiezingen van 2011 op 1,9% en zeven zetels. Thieme voert bij de vervroegde Kamerverkiezingen in september 2012 opnieuw de lijst aan, die lichte winst boekte: 1,9%, opnieuw twee zetels. In 2014 haalde de partij bij de Europese verkiezingen 4,2%, voldoende voor een zetel. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2015 was het percentage iets lager (3,5%), maar toch beduidend meer dan in 2011, en goed voor 18 zetels. In 2017 boekte de partij forse winst bij de Tweede Kamerverkiezingen (3,2%, van twee naar vijf zetels), in 2018 ook bij de gemeenteraadsverkiezingen (van 12 naar 33 zetels) en in 2019 bereikte ze bij de Statenverkiezingen met 4,4% (en 20 zetels) haar beste resultaat tot nu toe. Daarmee kreeg zij drie zetels in de Eerste Kamer. De Europese verkiezingen van 2019 lieten een lichte teruggang zien, maar de zetel bleef behouden. Voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 wees het bestuur Esther Ouwehand aan als lijsttrekker, die in 2019 Thieme was opgevolgd als fractievoorzitter. Onder haar leiding behaalde de PvdD zes zetels (3,8%) - een recordaantal tot nu toe.

Programma

De PvdD heeft in de loop van de jaren haar verkiezingsprogramma uitgebreid, maar de kernpunten onveranderd gelaten. Voorop stonden de rechten van dieren – die in de grondwet verankerd zouden moeten worden – en het welzijn van dieren, zowel wilde dieren als huisdieren en dieren in een boerderij, laboratorium, circus en dierentuin. Dierenwelzijn hangt samen met ecologie: 'de wijze waarop de mens dieren gebruikt vormt de grootste bedreiging voor de ecologie van de aarde', zo stelde de partij in haar verkiezingsprogramma van 2012, 'Hou vast aan je idealen'. Hoewel de PvdD hoopte dat haar manier van denken 'de traditionele links/rechtstegenstelling overstijgt', zoals ze het in haar verkiezingsprogramma van 2006 formuleerde, vertoonden haar kritiek op het huidige economische systeem en haar voorstellen voor een betere verdeling van werk, meer regulering van banken en een Nationaal Zorgfonds zonder marktwerking en zonder eigen risico toch meer verwantschap met linkse partijen als de SP en GroenLinks dan met (bijvoorbeeld) de VVD of het CDA (zie het verkiezingsprogramma van 2017). Vanuit haar kernwaarden: mededogen, duurzaamheid, persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid pleitte de PvdD voor bescherming van zwakke 'medeschepselen' - niet alleen dieren, maar ook mensen die onderdrukt of gediscrimineerd worden. Men zou hierin een 'animalistische' ideologie in statu nascendi  kunnen zien; de Franse, Italiaanse en Spaanse zusterpartijen van de PvdD noemen zich al 'animalisten', de Nederlandse partij gebruikt die term echter niet.

Organisatie

De PvdD heeft een tamelijk traditionele en centralistische organisatiestructuur, die echter nog in beweging is. Zo waren er in 2020 provinciale afdelingen in acht provincies en werkgroepen in de overige provincies. Daarnaast bestaan er lokale werkgroepen in enkele gemeenten. Het hoogste orgaan is het partijcongres, dat het partijbestuur kiest en de kandidatenlijsten voor de Tweede Kamer, maar ook voor Provinciale Staten, gemeenteraden en andere organen vaststelt. Alle leden hebben stemrecht op het congres.

Conflicten werden binnenskamers gehouden – de congressen waren tot 2012 besloten – maar in 2010 werd wel duidelijk dat er spanning bestond tussen de twee Kamerleden, Thieme en Ouwehand. Laatstgenoemde was door een commissie onder leiding van Thieme niet voor een verkiesbare plaats op de kandidatenlijst voor de Kamerverkiezingen voorgedragen, maar kreeg die dank zij steun van de leden op het congres uiteindelijk toch. Na veel kritiek op haar optreden besloot Thieme het partijvoorzitterschap nog in 2010 neer te leggen; ze bleef wel fractievoorzitter in de Tweede Kamer tot haar aftreden in oktober 2019, waarna Ouwehand het fractievoorzitterschap overnam. In 2019 braken binnen de Tweede Kamerfractie en in het partijbestuur conflicten uit. Het Kamerlid Femke Merel van Kooten-Arissen trad op 16 juli uit de fractie, maar behield haar zetel. Zij vond de sfeer binnen de fractie 'verziekt' en de leiding van Thieme te autoritair, maar meende ook dat de partij zich teveel tot dierenkwesties beperkte. In december 2019 werd ze (aanvankelijk in het geheim) lid van de partij 50PLUS, maar bleef onafhankelijk Kamerlid. In mei 2020 richtte ze met de opgestapte Tweede Kamerfractievoorzitter Henk Krol van 50PLUS de Partij voor de Toekomst  op.

Thieme werd als partijvoorzitter opgevolgd door Luuk Folkerts, die op zijn beurt in 2015 werd afgelost door Floriske van Leeuwen. In 2019 werd echter niet de door het bestuur voorgedragen Elze Boshart maar Sebastiaan Wolswinkel door de leden tot voorzitter gekozen. Wolswinkel, tot dat moment voorzitter van de jongerenorganisatie PINK, wilde de partij democratischer en transparanter maken. Hij toonde voorts enig begrip voor het standpunt van het uit de fractie getreden Tweede Kamerlid Van Kooten, dat de partij haar beleid niet moest beperken tot dierenzaken. De rest van het bestuur keerde zich al spoedig tegen hem en besloot op 15 oktober hem te royeren. Ruud van der Velden nam het voorzitterschap tijdelijk waar. Het bestuur van de jongerenorganisatie reageerde geschokt op het royement van haar oud-voorzitter Wolswinkel. Op het partijcongres van 26 januari 2020 uitten veel leden hun onvrede over de gang van zaken, maar gaven uiteindelijk toch hun vertrouwen aan het partijbestuur. Van der Velden werd in juni 2020 door een digitaal congres tot partijvoorzitter gekozen.

De PvdD ontplooit regelmatig buitenparlementaire acties – meestal protesten tegen de manier waarop dieren behandeld worden. Het ledental is gestaag gegroeid, van 350 in 2003 naar ruim 12.000 in 2012; vervolgens bleef het enige jaren stabiel, maar steeg het weer vanaf 2017, naar ruim 17.000 in 2019 en bijna 24.000 in 2022. Sinds 2006 kent de partij een actieve jongerenorganisatie, PINK geheten, en een wetenschappelijk instituut, de Nicolaas G. Pierson Stichting – genoemd naar de belangrijkste donateur van de partij. Internationale contacten worden onderhouden door de in 2012 opgerichte Animal Politics Foundation, die jaarlijks congressen organiseert voor het gestaag groeiend aantal dierenpartijen in de wereld.

Slot

Op het eerste gezicht lijkt de PvdD een belangenpartij zonder ideologie. Dergelijke partijen zijn zelden een lang leven beschoren; zij vallen doorgaans binnen korte tijd uiteen door persoonlijke rivaliteiten en gebrek aan ideologische eenheid. De PvdD vertoont echter ook eigenschappen van een profetische partij die met een zekere zendingsdrang een nieuw type ideologie ( 'animalisme') verkondigt; ze lijkt in mindere mate een 'uitdager' van GroenLinks. De PvdD oefent daarbij invloed uit op de politieke agenda, mede dankzij 'dierenvrienden' bij andere partijen. Haar toekomst lijkt daarom minder onzeker dan die van pure belangenpartijen, ook al werd ze in 2019 geteisterd door interne conflicten in bestuur en Tweede Kamerfractie. Voorafgaand aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 gaf de partij voor het eerst aan onder voorwaarden te willen meeregeren, maar daar kwam het niet van.