Leefbaar Nederland jaaroverzicht 2001

Uit: P. Lucardie, I. Noomen en G. Voer­man, 'Kroniek 2001. Overzicht van de partijpolitieke gebeurte­nissen van het jaar 2001' in: G. Voerman (red.), Jaarboek 2001 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (Groningen 2003), 15-95, aldaar 21-23.

Inleiding

In maart 1999 werd voor de notaris de partij Leefbaar Nederland opge­richt (zie in dit Jaarboek ook het artikel van Ph. van Praag). Aan de basis stonden J. Nagel – frac­tievoorzitter van Leefbaar Hilversum – en H. West­broek – fractievoorzitter van Leef­baar Utrecht –, die respectie­velijk voorzitter en vice-voorzitter werden. Bij de oprich­ting was ook de gewezen discjockey en zaken­man W. van Kooten betrokken. De ini­tiatiefnemers waren geïnspireerd door het suc­ces van de lokale partijen bij de ge­meenteraadsverkiezingen in de jaren negentig. Zij waren on­tevreden over de geves­tigde landelijke politieke partijen, die het slechts om de macht zou gaan. Bovendien zouden de ‘Haagse’ partijen de lokale groepe­ringen weren uit het bestuur van de ge­meenten en elkaar de baantjes toeschuiven. Leefbaar Nederland was van plan mee te doen aan de Tweede-Kamerverkiezingen van 2002. Mocht de partij bij die gelegen­heid minder dan tien zetels halen, dan zouden Nagel, West­broek, Van Koo­ten en de andere bestuursleden hun functies neerleggen. Op het eerste con­gres op 10 juni 2001 kwam Leefbaar Nederland offi­cieel tot stand. Nagel werd tot voor­zitter gekozen.

Al op 14 juni 1999 had Leefbaar Nederland een voorlopig plan van 25 pun­ten gepre­senteerd, een mengeling van een aantal linkse en rechtse standpunten. Enerzijds werd gepleit voor de op­heffing van de Eerste Kamer en de invoering van de gekozen burge­mees­ter; ander­zijds keerde het program zich tegen de afschaffing van de hypotheek­rente-aftrek en sprak het van een ‘plicht tot inburgeren’ voor nieuwkomers. Op basis van dit concept publiceerde het partijbestuur op 25 oktober 2001 het ont­werpverkie­zingspro­gram. Het partijcongres van 25 november stelde dit program vast. Met een kleine meer­derheid wees het congres het voor­­stel om het aantal asielzoekers te be­perken tot 10.000 van de hand.

Een van de hoofddoelstellingen van Leefbaar Nederland was het ‘dich­terbij brengen’ van de politiek naar de kiezer. Dit voornemen vormde ook het uitgangspunt bij de in­terne kandidaatstelling voor de Tweede-Kamerverkiezingen. De lijsttrekker diende door het landelijk partijcon­gres te worden gekozen. Voor de volgende posities op de lijst zouden de kandidaten zoveel mogelijk in voor­verkiezingen per kies­kring via in­ternet moeten worden aan­gewezen, enigszins naar het voor­beeld van de primaries in de Verenigde Staten. Voordeel van deze procedure zou zijn dat de band tussen kie­zer en geko­zene werd ver­sterkt. Het oprichtings­congres van Leefbaar Nederland besloot hiertoe, wanneer de uitvoering tenminste technisch mogelijk zou zijn. In sep­tem­ber 2001 bleek dat dat laatste niet het geval was: fraude was niet uitgesloten en de kos­ten wer­den veel te hoog.

Fortuyn

Inmiddels was Leefbaar Nederland op zoek gegaan naar een lijsttrekker. De populaire West­broek zei geen interesse te hebben, en ook Nagel hield de boot af. In de zomer van 2001 kwam de socioloog en publicist W.S.P. (Pim) Fortuyn in beeld. In zijn boeken en columns voor het weekblad Elsevier nam hij regelmatig de gevestigde partijen zwaar onder vuur. Van de politieke cultuur van het Nederlandse poldermodel – het ‘schik­ken en plooien’ – moest hij niets hebben. Ook meende For­tuyn dat Nederland ‘vol’ was, en noemde hij de islam een ‘achterlijke cultuur’. Het partijbestuur van Leefbaar Nederland droeg Fortuyn op 23 oktober unaniem voor als lijstaanvoerder. Partijvoorzitter Nagel maakte dit bekend tijdens de presentatie van zijn autobiografie Boven het maai­veld. Tegen de kan­didatuur van Fortuyn was inmiddels al binnen de partij verzet gerezen, zowel vanwege de ge­volgde procedure als van­wege zijn standpunten. M. Kneepkens, dichter en leider van de Stads­partij Leefbaar Rotterdam, hekelde de ‘vreselijk ongenuan­ceer­de, ex­treem-rechtse uitspraken’ van de kandidaat-lijsttrekker (de Volkskrant, 31 au­gus­tus 2001). De partijleiding van Leefbaar Nederland erkende dat For­tuyn een ‘non-con­for­mist’ was, maar meende dat hij zich zou hou­den aan het partij­program. In ieder geval zou Fortuyn niet meer mogen zeggen dat Nederland ‘vol’ was. Na de terreur­aanslagen in Amerika op 11 september verklaarde de kandidaat-lijsttrekker dat een ‘koude oor­log’ tegen de islam onontkoombaar was. Naar aanlei­ding hiervan klaag­den drie migrantenorganisaties Fortuyn aan wegens dis­criminatoire uitlatingen over mos­lims en de islam.

Naast Fortuyn hadden zich een twintigtal andere personen kandidaat voor het lijst­trek­kerschap gesteld. Nadat het partijbestuur Fortuyn unaniem als kandidaat had aange­wezen, vond er overleg plaats tussen vijftien van de andere kandidaten. Zij waren ver­ontwaardigd over de handelwijze van het bestuur van Leefbaar Nederland. Besloten werd dat er tegen Fortuyn drie tegen­kandidaten in het krijt zouden treden: D. Pinto, bijzonder hoogleraar Interculturele Communicatie aan de Univer­siteit van Amster­dam (achtereenvolgens eerder lid van de PvdA, D66 en de VVD), de organisatieadviseur G. de Haan (die lid was geweest van D66 en de SP) en A. Smit-Boerma, in de periode 1995-1999 lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland namens De Groenen (en eerder lid van de VVD). Later voegde Sj. Lammers (die lid was geweest van de CPN en de SP) zich hierbij als vierde tegenkandidaat.

Congres

Inmiddels was gebleken dat Fortuyn electoraal gezien aansloeg. In de zomer van 2001 stond Leefbaar Nederland in de opiniepeilingen op drie zetels. Nadat het partijbestuur For­tuyn als kandidaat-lijsttrekker had aangewezen, begon Leefbaar Nederland in de pei­lingen flink te stijgen, tot tien zetels aan de voor­avond van het partijcongres op 25 no­vember 2001. Ook het ledental steeg in deze periode, van 800 naar 1.300 (de Volks­krant, 24 november 2001). Op het congres werd Fortuyn met 394 van de 445 geldig uitgebrachte stem­men tot lijstaanvoerder verkozen. “Ik heb er zin in; at your service”; zo aanvaardde hij het lijsttrekker­schap (Leesbaar Nederland, december 2001). In zijn speech brak For­tuyn een lans voor meer open­heid en duidelijkheid in de poli­tiek. Cri­tici van de kandidatuur van Fortuyn kre­gen geen voet aan de grond. Een aantal van hen stapte op en was later – evenals Kneepkens, die al eerder zijn lidmaatschap had opgezegd – betrokken bij de oprichting op 16 december van de partij Duurzaam Neder­­land.

Op het partijcongres werd ook het verkiezingsprogramma van Leefbaar Nederland vrij­wel geheel vastgesteld. In het ontwerp was Fortuyns invloed zichtbaar, onder meer in het voorstel de immigratie te beper­ken door jaarlijks maximaal 10.000 asielaan­vra­gen in behandeling te nemen. Een kleine meerderheid van het congres (216 tegen 209 stemmen) was tegen een derge­lijke beperking en schrapte het quotum. For­tuyn, die eerder zoals reeds vermeld van het partijbestuur te horen had gekregen dat hij niet meer mocht zeggen dat Nederland ‘vol’ was, liet het congres weten dat hij zich enige ruimte permitteerde ten aanzien van het pro­gram: “U heeft mij gekozen, maar u heeft niet geëist dat ik mijn ver­stand zou inleveren. En dat ben ik zeker niet van plan” (Trouw, 26 november 2001).

Omdat de oorspronkelijke plannen voor de kandidaatstelling voor de Tweede-Kamer­verkiezingen technisch en financieel niet uitvoerbaar bleken, besloot het partijcongres tot een procedure waarin de volgorde van de kandidaten op de lijst van een kiesdistrict (met uitzon­dering van nummer één) door de verschillende districtsleden­ver­gaderingen werd be­paald. Het partijbestuur kreeg expliciet de mogelijkheid een eigen voorstel met betrek­king tot de volgorde aan het partijcongres voor te leggen. Dit extra congres, dat op 10 maart 2002 zou worden gehouden, diende dan de definitieve volgorde vast te stellen. Tegelijk zou het nog enkele amendementen op het verkiezingsprogram moeten afhandelen.