Biografie P.J. Oud (1886-1968)

Pieter Oud heeft een unieke plaats in de Nederlandse politieke geschiedenis. Gedurende een carrière die een halve eeuw omspande, was hij actief betrokken bij de belangrijkste gebeurtenissen in Nederland. Oud was een vooraanstaand Tweede Kamerlid, minister van Financiën tijdens de economische crisisjaren, burgemeester van Rotterdam in oorlogstijd, oprichter en partijleider van de VVD, parlementair historicus en staatsrechtgeleerde. Een biografie van Pieter Oud draagt bij aan onze kennis van de politieke geschiedenis van Nederland in de twintigste eeuw op internationaal, landelijk en lokaal niveau. In deze biografie worden tegen de achtergrond van de overgang van kiezersdemocratie naar partijendemocratie de thema’s liberalisme, politieke representatie en bestuurscultuur in kaart gebracht.

De ambitieuze Pieter Oud trad in 1917 op dertigjarige leeftijd (gelijk aan de wettelijk geldende minimumleeftijd) toe tot de Tweede Kamer namens de Vrijzinnig Democratische Bond (VDB). Deze kleine progressieve partij voerde in het Interbellum een eigen koers tussen socialisten en behoudende liberalen in. Oud was de financieel specialist van de VDB. Van 1933 tot 1937 was hij minister van Financiën in twee opeenvolgende kabinetten-Colijn. Zij aan zij voerden Colijn en Oud een controversiële bezuinigings- en aanpassingspolitiek, met de ‘gave gulden’ en de Gouden Standaard als centrale pijlers. Zijn ministerschap maakte van Oud een nationale figuur.

In 1938 werd Oud benoemd tot burgemeester van Rotterdam. Al na enkele jaren maakte de Tweede Wereldoorlog een einde aan dit burgemeesterschap. De gedwongen ambteloze periode die in 1941 aanbrak, gebruikte Oud om boekwerken over de parlementaire geschiedenis van Nederland te schrijven. Direct na het einde van de oorlog hervatte Oud zijn taken als burgemeester van Rotterdam. De Vrijzinnig Democraten gingen nu samen met de sociaaldemocraten op in de Partij van de Arbeid (PvdA). Snel bleek dat voor Oud, die al bedenkingen had bij zijn toetreding, geen vooraanstaande plaats was weggelegd in de PvdA. Zijn vooroorlogse bezuinigingsbeleid maakte hem impopulair bij politiek links, terwijl Oud dat beleid juist bleef verdedigen.

In 1948 kwam onder leiding van Oud en de liberale zakenman en politicus Dirk Stikker de oprichting van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) tot stand. De vijftien jaren daarna gaf Oud als partijvoorzitter, fractieleider in de Tweede Kamer en politiek leider tijdens verkiezingen vorm aan de VVD en het Nederlands liberalisme. Hoewel tegenstanders zijn halsstarrigheid veroordeelden, dwong Oud algemene bewondering af door zijn onuitputtelijke werkkracht, ijzeren geheugen en enorme kennis. Collega’s zagen Oud als het staatsrechtelijk geweten van het parlement. Oud inspireerde ook een nieuwe generatie tot het ontplooien van politieke activiteiten, waaronder Hans Wiegel die de VVD zou uitbouwen tot een brede volkspartij.

In deze biografie wordt Oud als schakel geïnterpreteerd tussen het negentiende-eeuwse liberalisme en het hedendaagse liberalisme van de VVD. In hoeverre zette Oud de liberale traditie van staatsrechtelijk denken binnen een constitutioneel kader voort? Hoe probeerde hij de liberale principes van deftige burgerheren aantrekkelijk te maken voor de bredere bevolking? In dit onderzoek zal veel aandacht zijn voor de representatieopvattingen van Oud: op welke wijze diende de band tussen kiezer en volksvertegenwoordiger vorm te krijgen? Anders dan bij socialistische en confessionele beginselpartijen, staat in het Nederlands liberalisme veelal de persoon van de politicus centraal. Daarom is een biografisch onderzoek een uitstekend middel om meer inzicht te krijgen in de ontwikkeling van deze politieke stroming. In meer algemene zin zal deze biografie de vormgeving van modern bestuurlijk Nederland onderzoeken vanuit het perspectief van de vooraanstaand staatsman Pieter Oud.

Het promotieonderzoek wordt begeleid door prof.dr. G. (Gerrit) Voerman en prof.dr. J.W. (Hans) Renders.

Boris van Haastrecht (1992) is historicus en politicoloog. In 2020 voltooide hij de research master Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds 1 juli 2021 is hij verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Mail: b.van.haastrecht@rug.nl