Biografie van Jannes Reiling (1923-2005)

De theoloog Jannes Reiling was de belangrijkste kerkleider van de Unie van Baptistengemeenten in de twintigste eeuw. Zijn betekenis ligt in de bijdrage die hij leverde aan de emancipatie van dit kleine protestantse kerkgenootschap. Reiling ging als emancipator echter anders te werk dan Schaepman bij de katholieken, of Kuyper bij de gereformeerden. In zijn emancipatiedrift wilde Reiling ontzuilen, in plaats van verzuilen. Door een grotere maatschappelijke betrokkenheid, een deelname aan het interkerkelijke leven en een verbreding van de theologische visie, zouden baptisten volgens hem relevanter worden in de samenleving. Hij leidde de baptisten daarom in de richting van de oecumene, de universiteit, de vrouw in het ambt en de acceptatie van homoseksuele gelovigen. Interessant hierbij is dat bij Reiling de ontwikkeling van bewustwording en bevrijding in kerkelijk opzicht gepaard ging met een levensstijl die op onderdelen afwijkend en geëmancipeerd was. Zo werd Reiling in de jaren vijftig de kampeerfilosoof van de anwb en in de jaren zeventig bestuurder in de psychiatrie. De emancipatie die Reiling in zijn kerkgenootschap voor ogen stond, slaagde echter maar ten dele. In 1987 werd hij afgezet als rector van het seminarium, dat hij zelf dertig jaar daarvoor had opgericht.

In het onderzoek naar emancipatiebewegingen heeft lange tijd de zoektocht naar ‘wetmatigheden’ centraal gestaan. De afstand tussen voorhoede en achterban, de invloed van maatschappelijke omstandigheden, de rol van machtsstructuren, het onderscheid tussen een moment en een proces van emancipatie. Vanaf de jaren tachtig is er ook aandacht gekomen voor leidende figuren binnen emancipatiebewegingen. Zo meende de Nederlandse socioloog Hilda Verwey Jonker dat de rol van voorgangers in kerkelijke vernieuwingsbewegingen tot dan toe onderbelicht was gebleven. Haar opmerkingen hadden echter vooral betrekking op de gewone dorpsdominee of parochiepriester. Pas eind jaren negentig kwam er binnen de godsdienstsociologie en religiegeschiedenis meer aandacht voor individuele bisschoppen en theologen. Deze aandacht richtte zich vooral op de grote kerken en in veel mindere mate op de kleine kerkgenootschappen. Deze biografie zal daarom proberen aan te tonen, dat dezelfde processen en mechanismen ook op individueel niveau plaatsvonden in een kleiner protestants kerkverband zoals de Unie van Baptistengemeenten. Deze biografie wil in eerste instantie een bijdrage leveren aan de kennis van de Unie van Baptistengemeenten in Nederland. Dit kleine, protestantse kerkgenootschap staat doorgaans niet in de schijnwerpers, maar op de kerkelijke kaart meent het een interessante middenpositie in tussen de gevestigde kerken en de vrije groepen. Zoals we zullen zien is zowel de opkomst van de evangelische beweging te beschrijven vanuit de geschiedenis van het baptisme, als ook de ontwikkeling van modernisering en ontkerkelijking in de grote kerken.

Het kennisdomein van de geschiedenis van de forensische psychiatrie kan eveneens profiteren van dit proefschrift. Afgezien van enkele biografische schetsen is de biografisch methode nog niet voldoende benut voor de geschiedschrijving van de forensische psychiatrie. Daarnaast kan dit proefschrift een bijdrage leveren aan het domein van de wetenschaps- of universiteitsgeschiedenis. Doordat Jannes Reiling als decaan bestuurlijk actief was binnen de Utrechtse theologische faculteit, krijgen we meer inzicht in het werk dat achter de schermen werd verricht. Hierbij moet gedacht worden aan de onderlinge verhoudingen, het beleid rondom benoemingen, de inhoud, vorm en kwaliteit van het onderwijs, de schoolvorming en maatschappelijke contacten.

Ten slotte, als ontzuilingsbiografie levert dit boek ook een bijdrage aan de geschiedenis van de ontzuiling. De levensverhalen van de ontzuilers nuanceren, verdiepen, bevestigen of weerspreken de grote axioma’s. Levensverhalen maken het mogelijk te zien hoe de kleine omwentelingen zich in het leven van bijzondere personen manifesteren. Ook wordt het hierdoor mogelijk vast te stellen wat die personen aan die veranderingen hebben bijgedragen.

Jelle Horjus (1977) studeerde theologie aan de Universiteit Utrecht en aan het Seminarium van de Unie van Baptistengemeenten. Zijn onderzoek wordt begeleid door prof.dr. Hans Renders en prof.dr. Yme Kuiper.

De biografie Wij moeten wat meer durven. Jannes Reiling (1923-2005) werd als proefschrift worden verdedigd op 30 november 12:45 uur. De handelseditie van het proefschrift is beschikbaar bij Uitgeverij Noordboek.

Recensies werden gepubliceerd in Inspirare . Tijdschrift voor Charismatische en Evangelische Theologie, Theologia Reformata, de website Raad van Kerken in Nederland en Biografieportaal.