'Amerikaanse goeroes en hun redelijke vluchten voorbij de rede'

Franklin Jones, John C. Lilly, Ken Wilber, Andrew Cohen, Eckhart Tolle, Deepak Chopra en Byron Katie zijn allen voorbeelden van moderne westerse ‘spirituele leraren’ of zelfs ‘goeroes’ die hun anti-intellectuele boodschap, hoe tegenstrijdig dit ook lijkt, steeds meer zijn gaan verspreiden via intellectuele teksten en toespraken. Promovendus Dave Vliegenthart onderzocht waarom de anti-intellectuele waarheidsclaims van moderne westerse goeroes in Noord-Amerika in toenemende mate zijn geïntellectualiseerd. Op 9 maart zal hij zijn proefschrift verdedigen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Anti-intellectualisme

“De context van het onderzoek is het wijdverspreide idee dat anti-intellectualisme een vlucht heeft genomen in het Amerika van de 19^e en 20^e eeuw, in het bijzonder binnen het religieuze discours,” vertelt Dave Vliegenthart. “Waar intellectualisme staat voor een vrijwel religieuze toewijding tot een reflectief leven waarin het denken centraal staat, verwijst anti-intellectualisme naar een argwaan jegens of zelfs een afkeer van een reflectief leven en alles en iedereen dat het vertegenwoordigt. Een groot aantal academische en publieke intellectuelen heeft gesproken en spreekt nog steeds van een algehele anti-intellectuele ‘vlucht van de rede’ in de Amerikaanse samenleving,” legt de promovendus uit. In dat licht is het volgens hem opvallend dat juist veel grondleggers van nieuwe religieuze bewegingen hun gedachtegoed, dat weliswaar gestoeld is op vermeende anti-intellectuele ervaringen, verder uitwerkten tot en omkleedden met intellectuele ideologieën. Simpel gezegd, ze claimden een ervaring die voorbij het denken gaat, maar gebruikten steeds meer het denken om hier een grondig doordacht systeem omheen te bouwen. Dat geldt ook voor Franklin Merrell-Wolff (1887-1985).

Goeroe Franklin Merrell-Wolff

Vliegenthart gebruikt microhistorische fragmenten uit het leven en de leer van deze moderne Amerikaanse goeroe en diens religieuze beweging ‘The Assembly of Man’ als uitgangspunt om macrohistorische ontwikkelingen beter te kunnen begrijpen. Vanwaar Dave’s keuze voor Merrell-Wolff? “Net als andere Amerikaanse goeroes, die op eclectische wijze methoden en theorieën uit diverse oosterse en westerse religieuze en seculiere tradities samenbrengen, had hij een anti-intellectuele boodschap. Deze draait om een ‘directe ervaring’ van de werkelijkheid die het denken zou overstijgen. Ook bij hem is echter sprake van een toenemende intellectualisering van deze waarheidsclaim. En ook hij richtte zich, net als grondleggers van veel andere ‘seculier-religieuze’ ideologieën, duidelijk op de intellectuele elite en hoger opgeleide middenklasse. Aan de hand van de microgeschiedenis van Merrell-Wolff’s leven en leer wil ik de bredere sociaal-historische context van het zogenaamd wijdverspreide ‘anti-intellectualisme’ binnen de Amerikaanse samenleving begrijpen, nuanceren en corrigeren.”

Geïntellectualiseerd anti-intellectualisme

Vliegenthart komt daarbij tot de volgende conclusies: “Mede onder invloed van de globalisering en democratisering van zoektochten naar zingeving na perioden van sociale crisis, vaak buiten de kaders van de conventionele westerse cultuur, groeide het aanbod aan soortgelijke goeroes met soortgelijke religieuze bewegingen. Hierdoor groeide ook het besef van het belang om een ‘unieke’ identiteit samen te stellen en in stand te houden. Dit heeft zowel leiders als volgelingen van deze bewegingen ertoe aangezet om hun anti-intellectuele ervaringen steeds meer intellectueel door te denken, om zich zo te onderscheiden. Daarmee hebben zij het intellect als instrument gebruikt om te wijzen op een onmiddellijke kennis die het intellect juist zou overstijgen. In feite is er dus geen sprake van anti-intellectualisme maar, hoe paradoxaal het ook klinkt, van een geïntellectualiseerd anti-intellectualisme. Kortom, het seculier-religieuze discours van moderne westerse goeroes en hun nieuwe religieuze bewegingen in de hedendaagse Amerikaanse samenleving wordt niet zozeer gekenmerkt door een vlucht van de rede, maar meer door een redelijke vlucht voorbij de rede.”

Promotie

Op 9 maart om 14.30 uur zal Dave zijn proefschrift verdedigen in het bijzijn van zijn promotoren prof. dr. Kocku von Stuckrad, hoogleraar Religiewetenschap aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de RUG, en professor Ann Taves, hoogleraar Religiestudies aan de University of California, Santa Barbara.
Op dit moment heeft hij een aanstelling als docent bij het Liberal Arts and Sciences University College van de Universiteit van Tilburg en is hij communicatietrainer binnen het Talencentrum van dezelfde universiteit.