Magie en ratio gaan prima samen

Met zijn boek over esoterie zet Kocku van Stuckrad de feiten op een rij van wat als een zweverige stroming bekend staat. 'Esoterie begon al bij Plato.' interview

Zweverig. Vaag. Dat zijn zo'n beetje de termen waarin over esoterie wordt gesproken. Tarotkaartleggers en auralezers doen zelf vaak ook ietwat geheimzinnig over hun werk. Kocku von Stuckrad, hoogleraar religiewetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, wil daar iets aan doen. In zijn nieuwe overzichtswerk 'Esoterie' legt hij het denken van auralezers en tarotkaartleggers bloot.

Esoterie is 'de zoektocht naar absolute kennis', aldus de ondertitel. Het gaat om 'eigenlijke' kennis, waar de goegemeente - zeg maar: de verzamelde Schriftreligies - geen weet van heeft. Dat maakt van de esoterie dus per definitie een tegencultuur. In de Middeleeuwen was het dat al, maar ook nu nog, bij de 'nieuwe spiritueel', de lezer van de Happinez, die zich tegen de onttoverde wereld keert. Van die tegencultuur is veel te leren over de mainstream cultuur, volgens Von Stuckrad. "Esoterie is veel bepalender voor de Europese geschiedenis dan we denken."

Wilt u esoterie uit het verdomhoekje halen?

"Ik wil haar niet verdedigen. Wel zou ik graag de discussie verzakelijken: vooralsnog ontbreekt het daarin vooral aan kennis. Niemand weet wat 'esoterie' is: ja, iets heel vaags en zweverigs, verder komen mensen niet. Over de feiten en geschiedenis was ook weinig bekend - dat probeert mijn boek te verhelpen. Sinds een jaar of twintig is het begrip esoterie door religiewetenschappers wel degelijk afgebakend, en is onderzocht waar het vandaan komt. Daardoor zien we gaten in de geschiedenis. De aanhangers willen vaak niet weten wat er aan de hand is. De tegenstanders net zo min. Esoterie zit tussen filosofie en religie in. Dus valt het gauw weg."

Esoterie begon al vroeg, schrijft u. Bij Plato.

"Ja. Wat je in de esoterische boekwinkel vindt, en in de Happinez leest, dat is geen nieuwe traditie. Het is door en door platoons. Er is een ziel, veronderstelt de esoterie, die los staat van het lichaam. "Ons beeld van de Europese cultuur is veel te simpel. Idem dito voor de Verlichting. Wij denken: nu zijn we verlicht, en vroeger was hier het christendom, en dan had je nog een beetje jodendom, en een nog kleiner beetje islam, en dat was het dan wel. Maar de religieuze vormen van de Oudheid zijn al die tijd springlevend gebleven, en, sterker nog, ze zijn nog steeds onderdeel van wat we vandaag doen. Oók van waar harde wetenschappers zich mee bezighouden."

'Magie en irrationalisme zijn niet het tegengestelde van wetenschap en rationeel inzicht', schrijft u. Dat moet u uitleggen.

"Natuurwetenschap gaat ervan uit dat de kosmos in letters of getallen kan worden uitgedrukt. Dat is al heel wat, om dat te geloven. Het zogeheten 'boek van de natuur', noemden natuurfilosofen dat, of 'God is een wiskundige'. De obsessie met lezen en schrijven is heel Europees. Het geschrevene als het ultieme, de kosmos die gecodeerd is, en waarin de sleutel tot het laatste geheim te vinden is - dat geloven we allemaal nog steeds. Dat er een samenhang is tussen taal en kosmos, die je kunt opschrijven of berekenen, en niet kunt dansen bijvoorbeeld, of zingen, nee - het moet in een boek staan.

"In de esoterie, en vooral in de mystiek, is er altijd een focus geweest op het individu. Je gelooft niet zomaar wat de priester zegt, nee, je onderzoekt dat zelf, door tekenen, visioenen of andere religieuze ervaringen. Zo kon je onafhankelijk denken. Dat onderscheid tussen je innerlijke kern en het fysieke, is een kenmerk van de Europese cultuur sinds de Oudheid. Na de Renaissance stelde men het individu vervolgens op een filosofische manier centraal. Niet je ziel, maar je rationaliteit bevrijdt je van het lichaam. Daar gaan de paden uiteen."

Maar hoe droeg de esoterie dan bij aan harde wetenschappen?

"Gnostici gaan er vanaf het begin vanuit dat je God niet alleen kunt begrijpen, maar zelfs zijn plek kunt innemen. Iets dergelijks zit in de Verlichtingsgedachte: door natuurwetenschappelijke kennis kun je de plaats van God innemen. Binnen de gnostiek werden altijd dwarse vragen gesteld. Bijvoorbeeld: 'Wat deed God voordat hij de wereld schiep?' De antignostische Augustinus antwoordde daar vervolgens op met de anekdote: 'Toen maakte hij stokjes, om mensen mee te bestraffen die dit soort vragen stellen'.

"Van Newton zijn we vergeten dat zijn hoofdbezigheid de alchemie was. Zijn 'natuurwetenschappelijke' boeken liggen in een glazen vitrine in het British Museum, maar zijn 'alchemistische' geschriften duiken op vlooienmarkten op. Dat is heel scheef. Wij denken nu: alchemie is een soort middeleeuws bijgeloof. Maar dit was gewoon onderdeel van Newtons wetenschap, zijn zoeken naar de verborgen wetten in de natuur. Met experimenten zocht hij dat uit. Hij zag geen onoverbrugbaar probleem.

"En neem de Kabbalah (een joods religieus filosofische leer, red.) die gaat ervan uit dat de heilige tekst van de Bijbel een code is. Door goed te lezen en te ontcijferen kunnen we de wereld beschrijven, en ook beïnvloeden, geloven de kabbalisten. Eigenlijk is dat een heel postmoderne gedachte, en dat al in de Middeleeuwen: wij creëren het verleden en de toekomst."

Zo klinkt het bijna alsof esoterie onze cultuur meer heeft bepaald dan het christendom.

"Dat is niet te zeggen. Polemiek, pluralisme, verdeeldheid, dát heeft ons bepaald. Niet het christendom. Ga maar na: het heidendom is uitgevonden door het christendom, eerst waren het nog gewoon andere, maar gelijkwaardige religies."

Kan esoterie ook samenbinden, zoals het christendom dat kan?

"Het is nog maar de vraag of het christendom daar zo goed in is. Het heeft ook eindeloos veel conflicten voortgebracht. Het is samenbindend in die zin dat het geïnstitutionaliseerd is. Maar dat is ook altijd een vorm van het afkeren van anderen. Sluit je de een binnen, dan sluit je de ander buiten.

Dat esoterie niet sociaal zou zijn, is een ander al oud vooroordeel. Sjamaan ben je bijvoorbeeld nooit voor jezelf, je bent een soort therapeut. En New Age, het idee dat we met z'n allen een nieuwe fase ingaan, hangt ook van je eigen bijdrage daaraan af, en van de andere 'lichtwezens' die overal ter aarde zullen opstaan.

Theologen, de mensen die de lijnen trekken, die hadden altijd moeite met pluralisme. De esoterici hadden daar minder moeite mee. En leken helemaal niet. Denk aan alle vormen van 'bijgeloof' die er in de Middeleeuwen waren. Een theoloog zegt: je kunt niet katholiek én protestant zijn. Maar waarom eigenlijk niet? In India kun je ook verschillende religies tegelijk volgen. Nu de instituties er in religie minder toe doen, zie je dat er meer kan, en het pluralisme opbloeit. Het is er altijd al geweest, maar omdat geschiedschrijving sterk door christelijke theologie is beïnvloed, is dat uit ons geheugen verdwenen."

Ik zal geen grap maken over een glazen bol. Maar heeft esoterie de toekomst?

"Moeilijk te zeggen. De holistische gedachte, 'alles hangt met alles samen', 'er is geen scheiding tussen geest en materie', ja, dat is wereldwijd een heel sterke stroming. Het biedt onder meer een antwoord op de ecologische problemen die er zijn."

En natuurwetenschappers, gaan die met het Higgsdeeltje weer de alchemistische kant op?

"Ha, ja, ook wel het goddamn-particle genoemd. Dat er zo'n hype over is zegt wel iets over de gevoeligheden. Natuurwetenschappers willen dat niet geloven, maar als je denkt dat je de kern van het bestaan daarmee definieert, heeft dat wel degelijk religieuze én filosofische implicaties."

"Bij het menselijkgenoomproject speelt net zoiets. Daarover zei de voormalige Amerikaanse president Clinton: 'We are learning the language in which God created life' - en niet voor niks. Ik zeg niet dat hij een esotericus is, maar het zegt wél hoe bepalend die gedachte is voor hoe wij de wereld ordenen. Dát vind ik interessant. En dat heeft dus met natuurwetenschap niet veel te maken.

Kocku van Stuckrad: 'Esoterie. De zoektocht naar absolute kennis', Amsterdam University Press, 287 blz. euro 19,95

(c) Trouw

Verder lezen?

Lees ook het artikel in de nieuwsbrief van Stichting Thomas More over het boek van von Stuckrad.