Hoe om te gaan met de dataficering van onze maatschappij?

Ons datagebruik is nog nooit zo hoog geweest, maar er ontstaan steeds meer zorgen over onze online aanwezigheid. Wie controleert de online ruimte en hoe wordt dit gedaan? Hoe kunnen overheidsregels helpen om de gevolgen van beslissingen, voor de privacy en veiligheid van internetgebruikers, te beheersen? Dit zijn kernvragen binnen de onderzoeksthema's van Oskar Gstrein, universitair hoofddocent Human Dignity in the Digital Age.

_{Tekst: Brit Corporaal}

De laatste decennia is er één boodschap die vaak aan kinderen wordt doorgegeven: alles wat je op het internet zet, blijft voor eeuwig. Het idee hierachter is dat wanneer iemand een eigen post verwijderd, iemand anders een back-up zou hebben kunnen maken zonder dat de originele auteur dit weet, of hier toestemming voor heeft gegeven. In reactie hierop biedt de AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming) individuen het ‘recht om vergeten te worden’. Dit blijkt in de praktijk vrij complex, maar de grondslag hiervoor is dat er een mechanisme zou moeten zijn dat internetgebruikers controle biedt over hun persoonlijke informatie, zodat ze de mogelijkheid hebben om deze volledig uit de digitale wereld te wissen.

Het was dit ‘recht om vergeten te worden’ dat Dr. Oskar Gstrein aan het begin van zijn loopbaan inspireerde. Als promovendus onderzocht hij of dit recht een universeel mensenrecht zou moeten worden. Hierdoor kwam Gstrein terecht bij complexere problematiek omtrent digitale identiteiten, waardoor hij relevante kennis opdeed die hem in staat stelde om de Speciale Rapporteur van Privacy van de Verenigde Naties te ondersteunen als senior onderzoeker. Momenteel werkt Gstrein op Campus Fryslân als universitair hoofddocent Human Dignity in the Digital Age, als programmadirecteur van de Bachelor Data Science and Society en als themacoördinator data-autonomie op de Jantina Tammes School.

Reconstructie van de discourse

Tijdens zijn werk met de Speciale Rapporteur co-organiseerde Gstrein wereldwijd workshops waarbij hij mensen vragen stelde over privacy en databescherming. Tijdens deze gesprekken viel hem een trend op: ‘Er lijkt een sterke behoefte te zijn om meer data te gebruiken, maar niemand weet hoe we dit moeten doen op een manier waarbij de individuele rechten worden gerespecteerd of die rekening houdt met mensen die deel uitmaken van groepen die gemakkelijk gestigmatiseerde kunnen worden.’ Daarom moeten we op een nieuwe manier nadenken over databescherming en ons algemene gegevensgebruik.

Gstrein signaleert twee belangrijke problemen binnen het huidige discourse. De manier waarop we gegevensbescherming momenteel hebben geregeld, vereist dat data statisch gelabeld wordt. Dit betekent dat data een specifiek doel moet hebben en dat men verantwoordelijk is om zich aan dit doel te houden. Wanneer audio bijvoorbeeld opgenomen wordt met een interview als doel, moeten de interviewer en de geïnterviewde instemmen met dit doel en hebben beiden de verantwoordelijkheid om deze audio niet te gebruiken voor een ander doel, zoals de productie van een podcast. Door het statisch labelen van data is het onverantwoordelijk om deze te hergebruiken, omdat data dan op een andere manier gebruikt zou worden dan in eerste instantie beoogd. Veel spelers in de politieke en economische wereld dringen echter aan op meer flexibiliteit aangaande het hergebruik van gegevens, wat op gespannen voet staat met de wetgeving. Hergebruikte data kan AI-systemen zoals grote taalmodellen (large language models) trainen of andere vormen van innovatie mogelijk maken.

Een ander probleem met het huidige discourse is de focus van gegevensbescherming op het individu. Gstrein legt uit: ‘Mensen die zich vooral richten op de technologie vergeten soms de daadwerkelijke effecten hiervan op de maatschappij.’ Technologische toepassingen kunnen mogelijk veel schade veroorzaken voor bepaalde groepen mensen, zoals recent duidelijk werd uit de discriminatie door geautomatiseerde beslingssystemen in de toeslagenaffaire. Omdat deze dreigingen zich niet direct richten op een individu, is het moeilijker om het individuele recht om zich hiertegen te beschermen te beargumenteren. Daarom moet het discourse over gegevensbescherming worden gereconstrueerd, om opgewassen te zijn tegen deze nieuwe dreigingen.

Data Science and Society: een programma met een missie

In zijn verschillende rollen aan de universiteit onderzoekt Gstrein deze reconstructie. Bijvoorbeeld in het kader van de Bachelor Data Science and Society, waar hij het belang van deze zaken overbrengt aan de studenten die uiteindelijk het werkveld zullen betreden. ‘Alle programma’s van Campus Fryslân zijn missiegestuurd in plaats van gebaseerd op een discipline. Ze bestuderen allemaal wereldwijde uitdagingen en werken aan oplossingen vanuit een plaatselijke context. Ze bieden lokale oplossingen voor wereldwijde uitdagingen.’

Bij de Bachelor Data Science and Society snijdt dit mes aan twee kanten. Aan de ene kant zet het programma Noord-Nederland—en Leeuwarden in het bijzonder—op de kaart als een plek om deze onderwerpen te onderzoeken en om een netwerk op te bouwen tussen kennisinstellingen en belanghebbenden: ‘Dit heet het onderwijzen van interdisciplinaire bruggenbouwers.’ Aan de andere kant benadert het programma datawetenschap vanuit Europese en Nederlandse waarden, waarin de wetenschap wordt geïnformeerd door de actuele maatschappelijke stand van zaken, onder andere ten aanzien van ethiek, overheid en regelgeving.

Afhankelijkheid van de cloud en digitale identiteiten

Gstrein ziet zijn studenten als deze bruggenbouwers, maar de term is ook van toepassing op zijn eigen werk: ‘Mijn onderzoeksgebied ontwikkelt zich snel. Daar zijn we bij Campus Fryslân heel goed in: we werken altijd aan zaken die in ontwikkeling zijn. Niemand heeft een antwoord op vraagstukken als het oplossen van klimaatverandering, het verduurzamen van de economie of hoe we de problemen rondom data kunnen oplossen. Deze thema’s vragen om inzichten vanuit meerdere onderzoeksgebieden.’ Eén van deze thema’s in ontwikkeling is de verandering van digitale identiteiten. Waar geregistreerde identiteiten—denk aan je paspoort, rijbewijs of geboorteakte—meestal door overheidsinstellingen worden uitgegeven, hebben bedrijven zoals Meta en Microsoft de laatste jaren ook de bevoegdheid gekregen om identiteiten toe te wijzen, bijvoorbeeld door dataverzameling uit socialmediaaccounts of een e-mail inbox. Bovendien zijn we ook steeds meer afhankelijk van cloud infrastructuren om onze digitale identiteiten vorm te geven —denk aan je foto's die opgeslagen zijn in de cloud van een groot technologiebedrijf. Zelfs als je het zou willen, is het bijna onmogelijk om hiervan af te stappen. Wie wijst je identiteiten toe en wie bepaalt hoe deze vormgegeven worden in de digitale ruimte? Als een persoon tegelijkertijd meerdere identiteiten heeft, kunnen deze dan gekoppeld worden of moeten ze gescheiden blijven? Dit zijn de vragen die Gstrein graag wil beantwoorden: ‘Hoe ontwikkelen we een aanpak voor de dataficering van de maatschappij die gebaseerd is op waarden en zowel op individueel als maatschappelijk niveau menselijke waardigheid promoot? Ik wil dat de wereld waarin ik leef naar buiten georiënteerd is, maar ook dat het een plek is waar betrokkenheid gebaseerd is op waarden.’

Meer informatie

Wil je meer weten over het actuele onderzoek naar data-autonomie? Bij de Jantina Tammes School loopt momenteel het Data-autonomie project, dat meer informatie hierover verschaft. Ze hebben een Data Autonomy Index ontwikkeld om de discussie over data-autonomie binnen organisaties op gang te brengen.

Meer informatie over het onderzoek van Oskar Gstrein is te vinden op zijn medewerkerspagina.