Rondreizende installaties komen op plekken waar iedereen komt

Van bibliotheken tot sportcentra en festivals: afgelopen jaar werden op 28 verschillende plekken door heel Nederland mensen bereikt met de rondreizende installaties van de Aletta Jacobs School of Public Health. ‘Het gaat om het bieden van een leuke ervaring en het aanzetten tot nadenken over publieke gezondheid, juist voor degenen die normaal niet in aanraking komen met wetenschap.’

De interactieve installaties van de Aletta Jacobs School of Public Health vormen samen een grote tentoonstelling: Chronisch Gezond. Inmiddels zijn er drie thema’s geweest: 'Schep Maar Op!' (over voeding), 'Klein Venijn' (over virussen en bacteriën) en 'Slaap Lekker' (over slaap). 'Het idee achter de serie sluit aan bij de missie van Aletta’, vertelt Maaike Muller, programmamaker Public Engagement. 'We worden allemaal ouder, maar niet gezonder. Daarnaast groeit de kloof tussen mensen met verschillende inkomens en opleidingsniveaus. Laagopgeleiden leven gemiddeld achttien jaar in slechtere gezondheid. Daar moeten we wat aan doen!'

Dit vraagt om een ingrijpende gezondheidstransitie, waarbij de nadruk verschuift van genezing naar preventie. 'Het is belangrijk dat niet alleen jijzelf bepaalt of je gezond blijft; ook de leefomstandigheden en omgeving hebben een cruciale invloed. Denk bijvoorbeeld aan wetten rondom luchtvervuiling. Preventie gaat daarom niet alleen over de medische faculteit, maar over vrijwel alle wetenschapsgebieden, van rechten tot economie.'

Struikelen over wetenschap

De Aletta Jacobs School of Public Health betrekt actief gezondheidsprofessionals, beleidsmakers en het publiek. 'Dat laatste is mijn taak,' zegt Muller. Volgens haar komen onderzoekers lang niet altijd in contact met alle lagen van de bevolking. ‘Een belangrijk doel van de installaties is om iedereen met wetenschap te bereiken, vooral degenen die niet de wetenschapskatern van de krant lezen of naar wetenschapsfestivals gaan. Niet voor niets zijn de installaties interactief en gratis toegankelijk. We plaatsen ze op locaties waar mensen er bij wijze van spreken tegenaan lopen. We willen dat ze bijna struikelen over de wetenschap.’

Cassandra van de Ruitenbeek, studente Biomedical Engineering, is als assistent verantwoordelijk voor de productiewerkzaamheden, zoals het transport en de opslag van de installaties en communicatie met de (potentiële) locaties. Ze maakte een kwantitatief overzicht van de impact van de tentoonstellingen in de afgelopen jaren. In 2024 stonden de exposities op 28 verschillende locaties, zoals ziekenhuizen, festivals, scholen en bibliotheken, en bereikten ze direct ongeveer 9800 mensen.

Voor Van de Ruitenbeek is het een hele logistieke operatie om de installaties op verschillende plekken in Noord-Nederland en daarbuiten te krijgen, van een museum in België tot een bibliotheek in Joure. Binnenkort gaat Klein Venijn (over virussen en bacteriën) zelfs naar Duitsland voor het Cross-Border Institute (een samenwerkingsverband op het gebied van gezondheidszorg tussen de Duitse en Nederlandse grensregio). Voor het vervoeren van de installaties wordt een verhuisbedrijf ingezet. Ook gaat er altijd een student-assistent mee naar de locatie. ‘Het is voorgekomen dat er net één koppelstukje miste, en dat ik zelf nog die kant op moest’, lacht ze.

Gespreksstarter

De opvallende installaties zijn ontworpen in samenwerking met een gerenommeerde tentoonstellingsbouwer, vertelt Muller. Iedereen wordt op een andere manier naar de installaties toegetrokken. ‘Je ziet kinderen vaak direct op de spelletjes afrennen, terwijl de ouders de teksten op de installaties bekijken. Het mooiste is wanneer er een onderzoeker meegaat en met mensen in gesprek gaat. Door het publiek te betrekken bij hun onderzoek krijgen wetenschappers meer inzicht in wat er speelt in de regio op het gebied van publieke gezondheid. Het is een interactie die wetenschappers niet dagelijks hebben.’

Dat beaamt Van de Ruitenbeek. Het gaat niet alleen om onderzoekers, maar ook om studenten. Volgens haar werkt het vooral goed als de student-assistent het verhaal van de installatie op locatie toelicht aan de bezoekers. ‘We proberen ook zoveel mogelijk een koppeling te maken tussen de installatie en de studie van de studenten. Dan gaat er bij Klein Venijn over virussen en bacteriën bijvoorbeeld een geneeskundestudent mee.’

Interactief en toegankelijk

Om een breed publiek te bereiken, staan de installaties als een reizende voorstelling op verschillende locaties in (Noord-)Nederland. Muller: 'Plekken waar iedereen komt, dat is wat ik het liefste zie. Een goed voorbeeld is het Sportcentrum in Kardinge of de Floriade in Almere. Het lukt ons goed om op diverse locaties te staan. We hebben veel mensen bereikt, ook degenen die normaal gesproken niet in aanraking komen met wetenschap.’

Met de installaties kan Aletta iets aanbieden, vervolgt Muller. ‘Daardoor kunnen we echt ergens binnenkomen. De installaties staan niet op zichzelf: vaak combineren we het met andere activiteiten van onze School, zoals een workshop over voeding of slaap. We lenen de installaties ook uit. Laatst hebben kinderen zelf een installatie naar hun school gehaald, nadat ze het zagen in Forum Groningen. Dat vond ik geweldig.’

Een deel van de tijd staan de installaties in een opslag. ‘Dat is eigenlijk zonde’, zegt Van de Ruitenbeek. ‘Het zou mooi zijn als we ze ergens kunnen opslaan waar het publiek de installaties kan bekijken, denk aan ziekenhuizen of verpleeghuizen. Ik hoop ook dat we onze locaties gaan verbreden. In het Forum kennen veel mensen het inmiddels. Het mooiste is als de installaties door heel Nederland komen te staan.’

Impactonderzoek

Valeria Cernei, PhD aan het Institute for Science Education and Communication van de Rijksuniversiteit Groningen, deed impactonderzoek naar de installaties van Aletta. Cernei's onderzoek richt zich op wetenschapscommunicatie, met name de interactie tussen verschillende kennissystemen. Wetenschap is één van deze kennissystemen; andere zijn bijvoorbeeld inheemse kennis of ervaringskennis, legt ze uit. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is wetenschappelijke interesse niet politiek neutraal. 'Het is niet zoals interesse in rockmuziek. Interesse in wetenschap biedt mensen bepaalde voordelen die hen helpen om in de wereld te functioneren, dat is een belangrijk voordeel in onze samenleving.'

Juist daarom is het belangrijk dat iedereen in aanraking komt met wetenschap. Voor haar onderzoek keek Cernei naar de reizende installaties van Aletta. Volgens de promovenda zijn de tentoonstellingen een goed voorbeeld van hoe je wetenschap naar lokale gemeenschappen kunt brengen. 'De reizende installaties maken wetenschap toegankelijk voor een divers publiek, bijvoorbeeld voor mensen uit plattelandsgebieden of mensen die het zich niet kunnen veroorloven om naar een wetenschapsmuseum te gaan.'

Haar onderzoek richtte zich op publieksinteracties bij de installatie Klein Venijn, die werd tentoongesteld in de bibliotheek van Delfzijl. ‘We gebruikten video- en audio-opnames, samen met observaties, om te onderzoeken hoe bezoekers de tentoonstelling beleefden en om eventuele spanningen of tegenstrijdigheden te identificeren. Het onderzoek gaf inzicht in de verschillende waardesystemen van zowel bezoekers als tentoonstellingsontwerpers. Zo werd duidelijk wat een gezin of een immigrant belangrijk vindt bij een bezoek aan de tentoonstelling en hoe de tentoonstelling in deze behoeften voorziet. Daarnaast liet het onderzoek zien waar mensen naar zoeken in de interactie met een wetenschappelijke tentoonstelling: een betekenisvolle ervaring en de mogelijkheid om contact te maken en samen te genieten.’

De promovenda benadrukt het deel over hygiënemaatregelen als een goed voorbeeld van de uitdagingen bij het creëren van betekenisvolle ervaringen voor iedereen. ‘Een van de kernboodschappen van de tentoonstelling gaat over basishygiëne, zoals handen wassen. Sommige bezoekers vonden dit te simpel en zelfs betuttelend. We weten al dat we onze handen moeten wassen, reageerden ze.’

Volgens Cernei zijn deze inzichten cruciaal. Ze laten zien hoe lastig het is om publieke ervaringen te ontwerpen die niet alleen gelijkwaardig aanvoelen, maar ook aansluiten bij de interesses en prioriteiten van bezoekers. 'In een wereld die steeds meer gefragmenteerd raakt en waar weerstand tegen wetenschap toeneemt, is het belangrijk om mensen op een doordachte en eerlijke manier te benaderen. Zo kunnen we helpen het tij te keren.'

Verschillende perspectieven

Muller benadrukt dat het niet de bedoeling is om mensen iets op te leggen. ‘Het gaat om het bieden van een leuke ervaring en het nadenken over gezondheid, zonder mensen voor te schrijven wat ze moeten doen. Het is zeker niet de bedoeling om betuttelend te zijn.’ Wel wordt vooraf nagedacht met onderzoekers, experts en studenten over een kernboodschap. 'Daar bedenken we vervolgens verschillende invalshoeken bij. De installatie Schep Maar Op (over voeding, red.) heeft bijvoorbeeld de suikertaks als onderwerp. Bezoekers kunnen een mening uit de FEBO-muur trekken en horen hoe iemand over zo’n suikerbelasting denkt. Daarbij zit zowel een suikerexpert als een banketbakker. Ook kunnen ze met suikerklontjes stemmen voor of tegen de taks.’

Bezoekers krijgen meer inzicht in de acties die écht helpen om hun eigen gezondheid en die van anderen te verbeteren. De installaties verschillen in de manier waarop ze mensen betrekken. 'Bij Slaap Lekker geven we bijvoorbeeld iets meer richting: wat kunnen mensen doen om hun slaap te verbeteren? Denk aan direct licht in de ochtend of warme voeten in bed.' Het gemeenschappelijke aspect van de installaties is dat ze wetenschap toegankelijk maken. 'We leggen uit hoe wetenschap werkt en hoe het een belangrijke rol in je leven speelt. Het liefst nemen we ook onderzoekers mee naar de locaties, om te laten zien: wetenschappers zijn ook maar mensen. En wie weet: misschien inspireert het jongeren om later zelf voor een carrière in de wetenschap te kiezen.’

In 2025 zijn de installaties onder meer te zien op het wetenschapsfestival Expeditie Next in Roermond in april en tijdens de European Researchers' Night in Forum Groningen in september.