Wat is er nodig om het Waddengebied te herstellen?

‘Vroeger was de kustlijn langs de Waddenzee kronkelig,’ vertelt Eriksson. ‘Er waren geen dijken, alles was open tot aan de stad Groningen, waardoor er ook een geleidelijke overgang van zout naar zoet water was, plus een groot gebied dat met de getijden volliep en weer droogviel. Noorderlingen vingen toen gewoon nog zalm in de kreken die het land in liepen.’ Voor veel vissen is dat brakke water hun kraamkamer: ze gaan er naartoe om zich voort te planten. 

Op Schiermonnikoog zijn nog natuurlijke kwelders, waar deze kronkelige overgang van zoet naar zout te vinden is. ‘Ik had nooit gedacht dat daar zo ontzettend veel vissen zouden zitten,’ vertelt Eriksson. ‘Duizenden en duizenden jonkies hebben we daar gezien.’ Ook de vastelandskwelders, aangelegd net buiten de dijken van de waddenkust, worden door vissen gebruikt, ontdekte promovenda Hannah Charan-Dixon. Dat is goed nieuws. Toch blijven de natuurlijke kwelders favoriet. Lessen voor natuurbeheer uit dit onderzoek zijn daarom: maak de vastelandskwelders aantrekkelijker voor vissen door ze kronkeliger te maken, te zorgen dat ze niet volledig leeglopen bij eb, en een overgang van zout naar zoet water hebben. Want die overgang is er nu niet. ‘Tja, daarvoor zou je gewoon een gaatje moeten prikken in de dijk,’ concludeert Eriksson.

Door steekproefsgewijs vissen te vangen en te tellen (en weer terug te zetten), houden onderzoekers van het NIOZ de visstand in de Waddenzee in de gaten. ‘Maar die steekproeven kunnen we alleen nemen als het weer goed genoeg is,’ vertelt Annebelle Kok, onderzoeker in de groep van Eriksson, ‘en ze zijn voor de vissen tamelijk invasief.’

Eriksson en Kok experimenteerden met een hydrofoon: een onderwatermicrofoon. ‘Dit onderzoek was vooral exploratief: kijken of we op basis van geluiden iets zinnigs over de populatie konden zeggen,’ vertelt Kok. En dat lukte: ze hebben onder andere kunnen vastleggen dat een kunstmatig aangelegd rif leidde tot meer visgeluiden, en het lukte om in de opnames zeehondengeluiden te herkennen, en een dag- en nachtritme van de aanwezige vissen. Specifieke vissen identificeren aan de hand van hun geluid lukt nu nog niet, maar dat is een vervolgproject waar Kok mee aan de slag wil gaan, met behulp van AI. 

Audio heeft dus zeker potentieel als monitoringstool,’ concludeert Eriksson. En het grote voordeel ervan is niet alleen dat je de vissen met zo’n audiometing gewoon met rust laat, maar ook dat je continu kunt meten, in elk seizoen en op elk moment van de dag. Je krijgt dus ook een indruk van het gedrag van de vissen door de dag heen. ‘Vissen zijn altijd rond zonsondergang actief. Een beetje zoals vogels die ’s ochtends zingen,’ vertellen Kok en Eriksson.

Onder leiding van postdoc Oscar Franken namen RUG-wetenschappers en NIOZ-onderzoekers 1323 bodemmonsters, op een fijnmazig raster met steeds één kilometer tussenafstand. ‘We wilden weten wat daar voor leven te vinden is, en door te kijken hoeveel soorten je in een sample vindt krijg je ook een idee over de biodiversiteit,’ vertelt Govers. In totaal vonden ze 139 soorten. ‘Het is er dus rijk aan bodemleven! Dat is goed. Maar het kan best zijn dat er nog veel meer mogelijk is als we het gebied beter beschermen. Want dat doen we nu niet erg effectief.’

Door eerst in kaart te brengen wat voor bodemleven er is, en waar dat zit, kon promovendus Kasper Meijer vervolgens zogenaamde ecologische hotspots identificeren: plekken waar een hoge biodiversiteit aanwezig is. ‘We kwamen erachter dat slechts twee procent van de hotspots ligt in gebieden die beschermd worden volgens internationaal geaccepteerde standaarden,’ legt Govers uit. 

‘Momenteel worden vooral laagdynamische gebieden beschermd, de gebieden waar vrij weinig golven zijn. Terwijl wij hebben gezien dat er ook in de hoogdynamische gebieden allerlei leven is, en misschien wel bodemleven dat niet in de laagdynamische delen voorkomt.’ Daarnaast zijn er ecologische hotspots die wel gedeeltelijk beschermd worden, maar waar toch nog allerlei menselijke activiteit plaatsvindt.

‘Er was dan ook nog maar weinig kennis over wat er leeft in de ondergedoken natuur van de Waddenzee,’ stelt Govers. Natuurbeheer is altijd een afweging tussen allerlei factoren, waaronder de beschikbare kennis, visserij, en recreatie. ‘We hopen dat de natuur nu beter kan worden meegewogen in die afweging, nu er meer kennis over is.’

Govers doet al jarenlang onderzoek naar zeegras, en heeft verschillende successen geboekt met droogvallend zeegras. Maar ondergedoken zeegras is een andere tak van sport. Waar ooit zo’n honderdvijftig vierkante kilometer zeegras in de Waddenzee aanwezig was, is sinds de jaren dertig van de vorige eeuw al het ondergedoken zeegras volledig verdwenen.

Met modellen onderzocht promovenda Katrin Rehlmeyer of er überhaupt geschikte omstandigheden zijn waar zeegras in de Waddenzee zou kunnen groeien. Zo is de Waddenzee tegenwoordig een stuk troebeler dan die was. ‘Maar er zijn een paar kleine plekjes die geschikt zijn,’ vertelt Govers. Zo’n zes vierkante kilometer, wat minder dan één procent van de hele ondergedoken Waddenzee is. ‘Toch geeft het hoop.’

Ook experimenteerden de onderzoekers met maatregelen om zeegras op die plekken te herstellen. Zeegras is een echte biobouwer: in een groot zeegrasveld zorgen de planten er zelf voor dat de bodem goed op z’n plek blijft (door wortelmatten te vormen, vergelijkbaar met graszoden) en dat de stromingen afgezwakt worden. Govers en collega’s probeerden dit na te bootsen door de bodem te stabiliseren met zogenaamde aardappelmatten, en met behulp van zandzakken de stroming te verminderen. 

De zandzakken hadden niet bepaald het gewenste effect, omdat er rond de muur van zakken juist allerlei wervelingen ontstonden, rapporteert Govers. ‘Maar het stabiliseren van de bodem had een positief effect: het verlengde de levensduur van de planten. Al gingen ze uiteindelijk wel dood. Maar nu weten we dat er mogelijkheden zijn, al zal het niet makkelijk zijn om ondergedoken zeegras te herstellen in de Waddenzee.’