Onderzoekers maken demonstratierecht voor iedereen helder

Wat houdt het recht om te demonstreren precies in? Wat mag en moet de overheid bij demonstraties doen, en welke rechten en plichten hebben demonstranten? Demonstratie-expert Berend Roorda krijgt vrijwel dagelijks vragen over dit onderwerp vanuit de media en rechtspraktijk, vooral nu protestacties heel actueel zijn in Nederland. Met een nieuwe website maakt hij alle kennis en regelingen toegankelijk voor iedereen. ‘Hoe mooi is het dat we vele demonstratierechtelijke vragen die leven kunnen beantwoorden op een begrijpelijke website?’

_{Tekst: Maud Brongers / Foto’s: Henk Veenstra}

Berend Roorda, universitair hoofddocent bij Rechtsgeleerdheid, houdt zich bezig met de vraag ‘Hoe kun je er samen voor zorgen dat je in een samenleving met elkaar kunt leven op een wijze die ruimte biedt aan een ieder, zonder dat dit ten koste gaat van de ander?’ Hij begeleidt acht promovendi die onderzoek doen naar onderwerpen waar een spanningsveld is tussen enerzijds fundamentele rechten en anderzijds de handhaving van de openbare orde. Noor Swart is een van hen. Zij doet onderzoek naar situaties waarin het demonstratierecht schuurt met de rechten van anderen, zoals in het geval van demonstraties bij abortusklinieken of bij privéwoningen. Gezien de actualiteit en de vele vragen die Roorda en Swart krijgen, ontstond het idee om een website over het demonstratierecht op te zetten. Samen met wetenschapscommunicator Liesbeth Smit van The Online Scientist willen ze daarmee het demonstratierecht toegankelijk en begrijpelijk maken voor iedereen.

Een bron van informatie

De website www.demonstratierecht.nl bestaat uit drie onderdelen: een lijst met frequently asked questions (FAQ) van bijna 150 vragen over het demonstratierecht, een adviestool waarin met behulp van een beslisboom een juridisch advies over een specifieke demonstratie wordt gegeven, en een kennisbank waar belangstellenden verder in de stof kunnen duiken. De FAQ biedt duidelijke antwoorden op veelvoorkomende vragen en helpt gebruikers om snel informatie te vinden.

Adviestool

De adviestool is ontworpen om direct juridische adviezen te bieden na het beantwoorden van ongeveer 25 vragen. Deze tool is in het bijzonder bedoeld voor demonstranten, ambtenaren of anderen met vragen over een demonstratie, die niet precies weten waar te beginnen. Door de vragen te beantwoorden, kunnen Roorda en Swart in hun advies aangeven wat belangrijke aandachtspunten zijn bij de demonstratie. Deze aandachtspunten zijn vaak onbekend bij het grote publiek. Een voorbeeld hiervan is de vraag of de route van de demonstratie door meerdere gemeenten loopt. In dat geval kan de voorzitter van de veiligheidsregio verantwoordelijk zijn voor de regulering van de demonstratie, in plaats van de burgemeester van elke afzonderlijke gemeente. Dit maakt het proces efficiënter en zorgt voor een gecoördineerde aanpak.

Kennisbank

De kennisbank bevat de belangrijkste demonstratierechtelijke wet- en regelgeving, samenvattingen van recente rechterlijke uitspraken over demonstraties en een bibliotheek met vrij toegankelijke artikelen, boeken en rapporten over het demonstratierecht. Roorda: ‘Met name de bibliotheek op de website is echt voor mensen die wat verder willen grasduinen in het demonstratierecht'. Bij de samenvattingen van de rechtspraak worden bij iedere zaak vier vragen beantwoord: wat zijn de feiten, wat is de centrale vraag, hoe beantwoordt de rechter die vraag en wat kunnen we hiervan leren? Roorda benadrukt dat de FAQ, de adviestool en de kennisbank niet helemaal los van elkaar staan, maar naar elkaar doorlinken. Zo wordt er in de FAQ en adviestool verwezen naar rechterlijke uitspraken die in de kennisbank verder zijn uitgewerkt. Dit zorgt voor een samenhangend geheel waar gebruikers zowel basisinformatie als de details van het demonstratierecht kunnen vinden.

Expert in demonstratierecht

Het demonstratierecht is Roorda’s eerste liefde op het gebied van onderzoek. Hij is inmiddels een vaak geraadpleegde, landelijk expert op dit gebied. Van 2012 tot 2016 schreef hij onder begeleiding van Jan Brouwer, toentertijd hoogleraar Algemene Rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, en Jon Schilder, hoogleraar Staats- en Bestuursrecht aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, zijn proefschrift over dit onderwerp. Tijdens dit promotietraject heeft hij samen met zijn promotoren op verzoek van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de Nederlandse demonstratiewet (Wet openbare manifestaties), die toen in 2015 circa 25 jaar bestond, geëvalueerd.

Maatschappelijke veranderingen

‘Hoe meer onderzoek ik heb gedaan naar het demonstratierecht, hoe meer ik ook ben overtuigd geraakt van de waarde ervan’, zegt Roorda. Demonstraties hebben grote maatschappelijke ontwikkelingen in gang gezet en aan de wieg gestaan van de totstandkoming van de belangrijkste elementen van onze huidige democratische rechtsstaat, zoals vrouwenrechten, het recht op vakbondsvorming, stemrecht en gelijkheidsrechten. Bovendien zijn er meerdere voorbeelden van demonstraties die geleid hebben tot democratische veranderingen, zoals tijdens de Arabische Lente in de Arabische wereld.

Verharding

Roorda ziet tegelijkertijd een verharding in het demonstratierecht. Deels vanuit de autoriteiten die stevig optreden, bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis toen demonstraties nogal eens werden verboden. Dit heeft het vertrouwen van demonstranten geschaad. Aan de andere kant zoeken sommige demonstratie-organisaties en individuele demonstranten soms ook heel bewust de grenzen op of overschrijden ze deze, om meer aandacht te genereren, wat in sommige gevallen tot strafbare feiten leidt.

Maatschappelijke impact

Roorda hoopt dat een toename van interesse in en kennis van het demonstratierecht leidt tot een breed gedragen erkenning van de waarde van dit fundamentele recht. Deze erkenning zorgt ervoor dat demonstraties de ruimte krijgen, waardoor ze ook in de toekomst invloed kunnen blijven uitoefenen om onze samenleving vorm te geven. Bovendien noemt hij dat de nieuwe website wellicht kan bijdragen aan het scheppen van helderheid over de grenzen van het recht en hoe dit recht op een verantwoorde manier kan worden uitgeoefend en gereguleerd. 'Ik hoop dat we met de website helder voor het voetlicht brengen dat het demonstratierecht verstrekkend is en dat de overheid daar een hele belangrijke rol in heeft. De primaire taak van de overheid is namelijk om de uitoefening van dit fundamentele recht te beschermen, te faciliteren, te respecteren en te koesteren, zodat mensen zich gezamenlijk en vreedzaam kunnen uitspreken’, aldus Roorda.

De website www.demonstratierecht.nl is op 5 juni 2024 gelanceerd. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft de website gefinancierd, maar heeft zich niet ingelaten met de inhoud ervan, benadrukt Roorda. Het betreft een onafhankelijke website. Het team bestaat naast Roorda en Swart uit Laurent Jensma (recht- en IT-specialist), studentassistenten Anouk Alberts en Sarah Horjus (research masterstudenten) en de eerder genoemde Liesbeth Smit van The Online Scientist. Ook zijn er vele externe partijen – onder meer alle burgemeesters van Nederland, ambtenaren van politie en justitie, maatschappelijke organisaties, demonstranten, advocaten, wetenschappers – aangeschreven met vragen over de inrichting van de website. Via deze partijen is veel input voor de FAQ verzameld. Deze kennis is ook benut voor het bouwen van de adviestool, waarbij is nagegaan wat relevante informatie is om een goed juridisch advies te kunnen geven.

Meer informatie

• Berend Roorda