Onvrede verklaard met de Nederlandse kaart

Tractoren op het Binnenhof, klimaatactivisten op de A12, een schreeuwende man met een fakkel bij het huis van minister van Financiën Sigrid Kaag: de kloof in de samenleving lijkt groot. Ook de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen op 15 maart laat zien dat er onvrede is met het kabinet en gevestigde partijen. Die onvrede uit zich het sterkst in regio’s buiten de Randstad. Hoe kan dit worden verklaard? Promovendus Bram van Vulpen probeert die vragen te beantwoorden.

^{Tekst: Thomas Vos (Corporate Communicatie RUG)}

Bij RUG-dependance Campus Fryslân in Leeuwarden doet Van Vulpen onderzoek naar onvrede in verschillende regio’s in Nederland. Dat die onvrede tegenover de overheid er is, bleek onder andere wel uit de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen, waarin nieuwkomer BBB gevestigde partijen ver achter zich liet. Van Vulpen: ‘BBB speelt daar heel slim op in door zich als plattelandspartij te profileren en verschillen tussen stad en platteland uit te vergroten.’

Ook hier was te zien dat veel stemmen voor BBB uit regio’s buiten de Randstad aan de randen van het land kwamen. In gemeenten in de provincie Overijssel haalde de partij soms bijna 60% van de stemmen binnen. De regionale onvrede met de overheid en gevestigde partijen die zich uitte tijdens de verkiezingsuitslag probeert Van Vulpen te verklaren. Vanwege zijn expertise is hij regelmatig in het nieuws, waaronder op Radio 1 en in Trouw.

Wat is normaal?

Van Vulpen droomde er niet altijd van onderzoek te gaan doen: ‘Ik wist überhaupt niet goed wat ik wilde studeren. Ik deed eerst een halfjaar Economie en Bedrijfskunde, maar stopte daarmee. Hierna heb ik een dure studiekeuzetest gedaan. Daar kwamen psychologie en sociologie uit - precies wat ik bij aanvang al dacht. Sociologie is het geworden.’ Vooral als hij bekend raakt met filosoof Michel Foucault en diens relaas over het ontstaan van gevangenissen in de Westerse wereld blijkt dit een goede keuze. Van Vulpen: ‘Foucault bevraagt wat wij als normaal zien. Zo had ik nog nooit naar de maatschappij gekeken.’

Leeuwarden

Na zijn afstuderen werkte hij kort als onderzoeker aan de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Toen er een promotieplek bij Campus Fryslân kwam, greep hij zijn kans. Van Vulpen: ‘Het leek me inhoudelijk erg leuk om hier onderzoek te doen. Ik had een goed gevoel bij mijn promotor, Caspar van den Berg, wilde er echt voor gaan en verhuisde naar Leeuwarden. Dat was fijn. Het Beursgebouw is een fantastische plek en er werken heel fijne collega’s.’

Laatste loodjes

Op het moment van het interview zet Van Vulpen de puntjes op de i van zijn promotieonderzoek. Eén grote vraag staat hierin centraal: Hoe kan onvrede vanuit een geografische blik verklaard worden? Nieuw is die vraag niet. Van Vulpen: ‘Sinds de opkomst van populisten als Trump proberen wetenschappers dit fenomeen te verklaren. Geografen ontdekten daarin al interessante patronen.’

Niet gehoord voelen

De focus lag tot nu toe vooral op de VS en het Verenigd Koninkrijk. Van Vulpen: ‘De contrasten zijn daar groter. Maar in Nederland zijn er ook vergelijkbare spanningen, al is het een klein en dichtbevolkt land en is de ongelijkheid minder groot. Juist dat vind ik interessant. Daarbij kijk ik niet naar stemgedrag, maar gebruik ik data uit enquêtes. En ik doe veldonderzoek. Dat geeft interessante inzichten. In Noordoost-Friesland sprak ik bijvoorbeeld een VVD-lid. Ook hij gaf aan dat de overheid weinig begrip heeft voor de mensen uit zijn streek. Diegene heeft samen met anderen een boze brief hierover geschreven aan de partijleiding om meer aandacht te vragen voor de regio.’

Rechtvaardigheid

Aan de hand van een ruimtelijke rechtvaardigheidstheorie probeert Van Vulpen zijn vraag te beantwoorden. Hierbij kijkt hij niet alleen naar de verdeling van economische bronnen, maar ook naar gevoelens van miskenning/negeren, en tot slot politieke representatie. Een dataset op basis van bevolkingsonderzoek helpt hierbij: ‘Daarin staan bijvoorbeeld stellingen als: ‘de overheid investeert niet genoeg in mijn regio.’ Vervolgens kijk ik dan naar onder meer de inkomens van huishoudens om verklaringen te zoeken.’

Kamervragen

Eén van zijn ontdekkingen ging over de politieke representatie van regio’s. Van Vulpen stelde zichzelf de vraag: over welke regio’s worden de meeste Kamervragen gesteld? Zo ontdekte hij, mede dankzij hulp van data-analisten van het Centrum voor Informatie Technologie (CIT) van de RUG, dat regio’s als Groningen (hierover gingen relatief de meeste vragen) of Zuid-Limburg bovengemiddeld vaak onderwerp van Kamervragen zijn (gewogen naar inwonertal). Van Vulpen: ‘Regio’s waar onvrede is worden dus niet genegeerd in de Tweede Kamer. Maar het zegt niets over overheidsbeleid ten aanzien van de regio. Kamervragen adresseren vaak juist bestaande problemen die ergens spelen.’

Oneerlijke verdeling

Daarom keek hij onder andere ook naar het herverdelingsbeleid van de overheid en overheidsinvesteringen in achtergestelde regio’s. Hoewel de overheid de afgelopen jaren meer investeert buiten de Randstad door middel van Regio Deals, moeten regio’s met elkaar strijden om de gelden, ziet Van Vulpen: ‘De voorstellen stroomden binnen en er was lang niet voldoende budget om alle aanvragen te honoreren.’ Bovendien werden bepaalde gebieden voorgetrokken. Van Vulpen: ‘Van tevoren was in het regeerakkoord al vastgelegd dat de helft van het budget naar zes regio’s zou gaan. Een dikke honderd miljoen ging zelfs naar stadsdeel Rotterdam-Zuid, geen regio. Of dat rechtvaardig is… die keuze werd ook nauwelijks uitgelegd.’ Zijn conclusie? De overheid is inclusiever geworden tegenover achtergestelde regio’s, maar van eerlijke verdeling is nog niet meteen sprake.

Kloof

In de media, maar ook tussen mensen onderling, wordt de laatste tijd veel gesproken over de kloof tussen stad en platteland. De bevindingen van Van Vulpen lijken dit te bevestigen. Anderen vinden deze kloof niet toepasselijk en zeggen juist dat de kloof binnen dorpen, straten en zelfs huizen loopt. Hoe kijkt hij hier tegenaan? Van Vulpen: ‘Het is voor veel mensen een begrijpelijke metafoor. Zo van, ‘dat herken ik.’ Tegelijkertijd stelt die metafoor een grote tegenstelling tussen twee groepen voor en focust het op de tegenstelling tussen stad en platteland. Maar dit ligt natuurlijk genuanceerder. Binnen Amsterdam of Den Haag zijn de armsten en rijksten nagenoeg buren.’

Erkennen

Toch vindt hij het belangrijk om de kloof tussen Randstad en regio te erkennen: ‘De kloof wordt echt door mensen beleefd, en met goede redenen. Ik denk niet altijd dat er evengoed oog is voor de ruimtelijke verschillen binnen Nederland. En die verschillen zijn er. Je ziet het al in verschillende bodemtypes. En sociale kwesties hebben verschillende uitwerkingen op verschillende gebieden. Stikstofproblematiek, de komst van de wolf, de gaswinning… Het wordt door heel Nederland op een andere manier ervaren, maar de negatieve gevolgen zijn vaak heel lokaal. Je ziet gewoon dat de grote sociale vraagstukken van nu een steeds ruimtelijker karakter hebben. Daar moet echt meer bewustzijn in komen.’

Amsterdam en Leeuwarden

Zelf hoopt Van Vulpen zijn onderzoek af te ronden en daarna als universitair docent aan de slag te kunnen. Kiest hij dan voor een universiteit in de Randstad of keert hij toch liever terug naar bijvoorbeeld Campus Fryslân? Van Vulpen: ‘Haha, nou… de liefde houdt mij in Amsterdam en ik houd mijn reistijd graag zo kort mogelijk. Liever iets in de buurt. Heel praktisch dus. Bovendien heb ik net een tijdelijke onderzoekspositie gekregen bij de UvA. Daar doe ik onderzoek naar typisch grootstedelijke problemen zoals gezondheidsongelijkheid. Ik heb daarnaast nog een tijdelijke aanstelling bij Campus Fryslân om een project af te ronden. Friesland is nog niet van mij af.’

Meer informatie

• Bram van Vulpen
• De Tweede Kamer in kaart