Kloosterlingen doorstonden ontberingen en heimwee door briefverzamelingen

Het middeleeuwse kloosterleven is lange tijd geïdealiseerd als een vorm van retraite. Briefverzamelingen uit de 12e eeuw laten echter juist zien dat het kloosterleven in de praktijk een mentale beproeving was. Dat blijkt uit promotieonderzoek van Theo Lap. Kloosterlingen hadden in hun afzondering te lijden onder ongewenste emoties zoals heimwee en nostalgie. De briefverzamelingen fungeerden voor kloosterlingen als een soort zelfhulpboeken om hun heimwee naar wereldlijke zaken (een vorig leven, geliefden of thuis) om te buigen naar het hiernamaals.

Het middeleeuwse kloosterleven wordt vaak bezien in termen van twee uitersten: ofwel het klooster is een plaats van religieuze en seksuele onderdrukking of het wordt geïdealiseerd als een blijmoedige vorm van retraite. In het laatste geval is het verleidelijk om middeleeuwse vormen van terugtrekking uit de wereld te beschouwen in termen van de momenteel zo populaire stilteretraites en dus als een positieve vorm van zelfontdekking, zelfreflectie of therapie.

Theo Lap toont met zijn proefschrift aan dat de realiteit van het middeleeuwse kloosterleven genuanceerder was dan dat. Men zocht actief naar oplossingen om de moeilijkheid van zo’n bestaan te verlichten. Het was echter niet het heiligenleven of het exempel, maar de briefverzameling die in de 11e en 12e eeuwen daarbij een belangrijke psychologische functie vervulde. Dit bijzondere en veelgelezen genre fungeerde als een troostend zelfhulpboek voor diegenen die zich uit de wereld hadden teruggetrokken. Briefverzamelingen leerden kloosterlingen om te gaan met de ontberingen en het heimwee van een leven in afzondering, nadat zij hun voormalige manier van leven, geliefden en thuis hadden achtergelaten.

Briefverzamelingen werden door anonieme schrijvers vervaardigd op basis van de brieven van prominente kerkleiders (zoals St. Anselmus van Canterbury, Arnulfus van Lisieux en Petrus van Celle). Hun inhoud werd op een manier geordend om bewonderenswaardige toonbeelden neer te zetten die inspeelden op de wensen en behoeftes van de religieuze gemeenschap. Lezers leerden ongewenste emoties, zoals heimwee, transformeren in verlangens naar het kloosterleven en God.

Lap: ‘Emoties als heimwee en nostalgie zijn geen uitvinding van de moderniteit, zoals eerder is gesteld, maar zijn al zichtbaar in het middeleeuwse christendom. Vanuit de Bijbelboeken, vroegchristelijke geschriften en de zondenleer hebben christelijke geschriften een onmiskenbare stempel gedrukt op het ontmoedigen van verlangens naar vroeger. Dit historische onderzoek naar heimwee en nostalgie levert belangrijke inzichten op over hoe culturen omgaan met hechtingen met plaatsen en personen, en, nog belangrijker, met ontworteling. Historisch bewustzijn van heimwee en nostalgie kan daarom behulpzaam zijn te midden van bijvoorbeeld eigentijdse vluchtelingencrises, waarbij de impact van ontworteling op het individuele welzijn nogal eens uit het oog wordt verloren.’