De krant in vroeger tijden: schipperen tussen verslag en propaganda

Al 400 jaar geleden verschenen de eerste kranten in ons land, gevuld met impressies van ooggetuigen. En die waren net zo (on)betrouwbaar als tegenwoordig. Historicus Joop Koopmans vertelt over het nieuws in de vroegmoderne tijd en de overeenkomsten en verschillen met het heden. Kranten brachten destijds vooral buitenlands (politiek) nieuws – wat ook wel eens tot een tik op de vingers leidde.

Welke mensen lazen in de vroegmoderne tijd (ca. 1500-ca. 1800) een krant?

'In Nederland kennen we langlopende kranten vanaf 1618. In de 17e eeuw waren er nog maar een handvol, met als belangrijkste die van Amsterdam en Haarlem. Vóór 1800 verschenen de meeste kranten hooguit drie keer per week, met alleen een voor- en een achterpagina. Ze werden vooral gelezen door het geschoolde publiek. Maar ook gewone mensen konden zich het kopen van kranten veroorloven, zo blijkt bijvoorbeeld uit post van zeemansvrouwen. Kranten werden bovendien voorgelezen, onder andere in koffiehuizen. Zo bereikten ze veel meer mensen dan hun oplages doen vermoeden. Dat ging in de 17e eeuw om een aantal honderden exemplaren en in de 18e eeuw veranderde dit in duizendtallen. Toen kwamen er ook kranten in het noorden: de eerste in Groningen in 1743 en vervolgens in Leeuwarden in 1752, met een titel die nog altijd bestaat, de Leeuwarder Courant.'

Hoe geloofwaardig waren de weergegeven feiten überhaupt, in een wereld zonder radio, tv, verslaggevers ter plekke?

'Kranten werden met name gevuld met fragmenten uit brieven van nieuwsschrijvers en vertaalde berichten uit buitenlandse kranten. Het ging dus altijd al om impressies van ooggetuigen. Die waren net zo (on)betrouwbaar als tegenwoordig. Krantenmakers konden natuurlijk niet snel controleren in hoeverre het verkregen nieuws klopte. Maar ze probeerden wel zo goed mogelijk nieuws te verzamelen via verschillende kanalen, zodat lezers een en ander konden vergelijken. Maar vaak openden de redacteuren hun berichten met frasen als ‘het gerucht gaat dat’ en ‘er is vernomen dat’, om zich in te dekken tegen onjuistheden. Vroegmoderne lezers realiseerden zich ook wel dat nieuws propaganda kon zijn. Zo lazen veel Fransen liever de Franstalige kranten die in Nederland werden gemaakt dan hun eigen nieuwsbladen, die streng werden gecensureerd.'

Werd alleen over lokaal of nationaal nieuws geschreven? Of kwam er ook wel iets door van wat er in het buitenland gebeurde?

'Ja, zeker drong dit door. Nederlandse kranten waren zelfs hoofdzakelijk gevuld met politiek nieuws uit de omringende landen en de rest van Europa. Mondjesmaat kwam ook de buiten-Europese wereld in beeld, bijvoorbeeld via schepen van de handelscompagnieën. Kranten plaatsten bovenaan berichten die van ver kwamen en eindigden met nieuws uit eigen land. Je kreeg dus eerst de al weken oude informatie voorgeschoteld uit bijvoorbeeld Turkije of Portugal. Op de achterpagina vond je meestal pas het nieuws van (eer)gisteren uit eigen provincie. Kranten schreven amper over binnenlandse politiek en publiceerden hooguit berichten die waren vrijgegeven door de autoriteiten. Ze deden dus aan zelfcensuur, om te voorkomen dat ze hun recht op uitgave zouden verliezen. Bovendien ging de verspreiding van lokaal nieuws nog lang sneller via de mond dan de krant. Wel kon je lokale mededelingen vinden in de advertenties, die in toenemende mate in de kranten werden opgenomen.'

Probeerden buitenlandse mogendheden ook toen al beeldvorming te beïnvloeden en invloed uit te oefenen op publiek?

'Buitenlandse ambassadeurs klaagden soms bij de Staten-Generaal in Den Haag als ze in Nederlandse kranten onwelgevallig nieuws over hun eigen vorst of land waren tegengekomen. De Staten-Generaal stuurden de kritiek door naar de stedelijke gezagsdragers, waarna de betrokken krantenmakers al dan niet ter verantwoording werden geroepen. In de praktijk was dit vooral lippendienst en werden er weinig strafmaatregelen genomen. Er volgden ook amper rectificaties. Vooral tijdens oorlogen probeerden veel landen hun eigen posities rooskleuriger voor te stellen dan werkelijk het geval was, bijvoorbeeld door eigen verliezen te bagatelliseren en die van de vijand te hoog in te schatten. De Nederlandse krantenmakers speelden hierop in door beide kanten weer te geven, waarna lezers zelf conclusies konden trekken. Achteraf was dit soms eenvoudiger, als meer bekend geworden was. Verbeterd nieuws kon je dan ook vinden in overzichten waarin het krantennieuws werd samengevat. Een toonaangevend voorbeeld van zo’n nieuwsoverzicht is de Europische Mercurius, die elk half jaar verscheen in de late 17e en de eerste helft van de 18e eeuw, met ongeveer 300 pagina’s per deel.'

Waarom was de Europische Mercurius toonaangevend?

'De Europische Mercurius was vele jaren uniek in zijn soort. In 1690 drukte deze nieuwsperiodiek zijn voorganger uit de markt. Dat was de Hollandsche Mercurius, die vanaf 1651 als jaaroverzicht was verschenen. De kopers van dit genre nieuwsmedia waren regenten, diplomaten, kooplieden, predikanten en advocaten, dus de elite die ook aan bibliotheekvorming deed. Dit soort naslagwerken kwam namelijk in de boekenkast, anders dan kranten die snel pakpapier en oud papier werden. Dat blijkt ook uit het feit dat hele series van de Hollandsche en de Europische Mercurius in latere tijden op veilingen zijn aangeboden. Ik heb helaas niet kunnen achterhalen hoe groot hun oplages zijn geweest. Het aantal lezers is onduidelijk.'

Wie waren de makers en welke kenmerken en bijzonderheden vallen op?

'De redacteuren worden alleen met initialen op de titelpagina’s aangeduid. Tot nog toe zijn slechts enkele geïdentificeerd, onder anderen Laurens Arminius, een achterkleinzoon van de bekende theoloog Jacobus Arminius. Bijzonder aan de Europische Mercurius waren de titelprenten die voorin werden opgenomen als blikvangers, een functie die tegenwoordig boekomslagen vervullen. In deze titelprenten van onder anderen Jan Luyken en Jan Goeree werden onderwerpen uit het nieuws van het corresponderende halfjaar gevisualiseerd. Dit gebeurde op een allegorische manier waarvoor je kennis van de mythologie nodig hebt. Zo symboliseren de godheden Mars en Pax oorlog en vrede en een eenhoorn staat voor Groot-Brittannië. In mijn boek Het nieuws verbeeld: Oorlog en vrede in de titelprenten van de Europische Mercurius (1690-1750) leg ik dit allemaal uit.'

Meer informatie

• Joop Koopmans
• Zie ook een eerder interview met Koopmans over de Europische Mercurius (video).