Middeleeuwse geestelijken deelden actief hun kennis met leken

Nog altijd bestaat het idee dat in de middeleeuwen leken en geestelijken in gescheiden werelden leefden, en dat religieuze kennis angstvallig verborgen werd gehouden voor de stedelijke bevolking. Pieter Boonstra laat met zijn promotieonderzoek duidelijk zien dat dat niet het geval is: geestelijken waren ook actief bezig hun kennis te delen met de lekenbevolking, en lieten deze dezelfde teksten lezen op dezelfde wijze als zij zelf lazen. Bovendien toont zijn proefschrift aan dat er steeds contact is geweest tussen leken en geestelijken, en dat er nauwe (vriendschaps)banden konden bestaan tussen de 'gescheiden' groepen. Boonstra laat tevens zien dat er al voor de Reformatie veelvuldig werd gepreekt, dat mensen daarin geïnteresseerd waren en dat steden zelf ook actief betrokken waren bij het verzorgen van goede preken. Ook dit is een correctie van een heersend idee, namelijk dat er in de Nederlanden tot aan de Reformatie weinig werd gepreekt, of dat de prediking van slechte kwaliteit was.

Samenkomsten geestelijken en leken

In de late middeleeuwen hielden de Broeders van het Gemene Leven in de Nederlandse steden zogeheten collaties: bijeenkomsten op zon- en feestdagen waarbij scholieren en geïnteresseerde leken werden uitgenodigd om te luisteren naar een voorgelezen devote tekst in de volkstaal. Daarbij kregen de bezoekers een paar corrigerende opmerkingen en konden ze nog een persoonlijk gesprek aangaan met een van de Broeders. Zo kregen ze een idee van wat gezaghebbende figuren als Augustinus, Bernardus of Chrysostomus te zeggen hadden over een gegeven onderwerp.

Persoonlijke band

Boonstra toont met zijn proefschrift aan dat de collatie geen eenrichtingsverkeer vanuit de Broeders was, maar dat bezoekers er actief bij betrokken waren. De buitenwereld was wel degelijk van belang voor de collatie in het Broederhuis. De Broederhuizen stonden letterlijk en figuurlijk open voor de stedelijke buitenwereld: studenten en leken werden uitgenodigd het huis binnen te gaan, en de Broeders spanden zich in persoonlijke banden aan te gaan. En juist door een persoonlijke band op te bouwen met de bezoekende leken konden de Broeders effectief communiceren.

Lezen zoals de Broeders

Bovendien is gebleken dat de collatie verder ging dan het simpelweg luisteren naar een voorgelezen tekst. Deelnemers kregen een model aangereikt om te gaan lezen zoals de Broeders teksten lazen. Zo leerden ze niet alleen welke teksten de aandacht waard waren maar ook hoe ze gebruikt konden worden. De collaties lieten zien hoe losse citaten en passages bij elkaar gebracht konden worden om nieuwe en nuttige inzichten te verschaffen. Door de collatie kregen bezoekers een kijkje in de bibliotheek van de Broeders, met de uitnodiging deel te nemen aan dezelfde tekstgemeenschap. De Broeders gaven als voorbeeldige lezers aan wat er gelezen moest worden, en op welke manier.

Meer informatie

• Proefschrift Pieter Boonstra  
• Pieter Boonstra