Van ‘gesloten’ wetenschap naar Open Science

Vera Heininga is sinds januari 2021 de Open Science coördinator en beoogd programmaleider van het aanstaande Open Science programma van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze promoveerde in 2017 met een proefschrift dat ten dele gericht was op problemen met betrekking tot de reproduceerbaarheid van onderzoek en richtte daarna samen met collega’s de Open Science Community Groningen (OSCG) op. Ze legt uit wat Open Science inhoudt.

_{Foto´s: Elmer Spaargaren}

Open Science is hot in de academische wereld. Kun je uitleggen waar het over gaat?

Open Science is een meer transparante manier van onderzoek doen. Het is een mondiale beweging die draait om meer openheid, van elkaar leren en samenwerken. Open Science heeft betrekking op al het onderwijsmateriaal en de hele onderzoekscyclus. Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan Open Educational Resources, het pre-registreren van je (conformatieve) hypothesen, het delen van je data en code, een preprint uploaden of Open Access publiceren.

Wat is het verschil met Open Access?

Open Access verwijst naar het publicatiedeel van het onderzoeksproces, waar Open Science een parapluterm is die betrekking heeft op de hele onderzoekscyclus van planning, gegevensverzameling, analyse, publicatie, outreach tot evaluatie. Als een artikel Open Access is, is het toegankelijk voor iedereen. Als het niet Open Access is kunnen alleen diegenen toegang krijgen tot het artikel die een abonnement op het tijdschrift hebben. Vaak zijn dit wetenschappers die werkzaam zijn in een onderzoeksintensieve organisatie zoals een universiteit. Dat betekent dus dat andere mogelijk geïnteresseerden, zoals beleidsmakers, wetenschapsjournalisten en wetenschappers in sommige landen geen toegang hebben tot de resultaten van het onderzoek. Wanneer resultaten niet Open Access beschikbaar worden gemaakt betalen wij als maatschappij dus indirect, via belastinggeld, voor publiek gefinancierd onderzoek waarvan we de resultaten nooit kunnen inzien. Dat is toch gek?

Waarom is Open Science belangrijk volgens jou?

De afgelopen jaren werd het pijnlijk duidelijk dat in verschillende wetenschapsgebieden te veel bevindingen niet konden worden gereproduceerd (hetzelfde resultaat vinden met behulp van dezelfde steekproef) en/of gerepliceerd (eenzelfde resultaat vinden met behulp van een andere steekproef). Zonder transparantie is het moeilijk te achterhalen waarom onderzoeksresultaten niet gerepliceerd kunnen worden. Open Science maakt het controleren en verifiëren van wetenschappelijke uitkomsten mogelijk en makkelijker. Dit is iets wat centraal staat, of zou moeten staan, in de wetenschap. Transparantie is niet voor niets een van de vijf principes in de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit.

Citizen Science, of burgerwetenschap, is een van de meest aansprekende vormen van Open Science. Wat houdt dit in?

Open Science gaat om openheid niet alleen ten aanzien van collega-wetenschappers, maar ook ten aanzien van de maatschappij. Citizen Science gaat een stapje verder en geeft niet alleen openheid van zaken naar de burger toe, maar betrekt de burger actief bij het verzamelen van data en het analyseren van onderzoek. Een mooi voorbeeld hiervan is de waddenplastic.nl-webapp die RUG-wetenschappers in 2019 lanceerden nadat plastic afval overboord sloeg van het vrachtschip MSC Zoe. Met behulp van de webapp konden burgers helpen de microplasticvervuiling in het Waddengebied in kaart te brengen. Geweldig toch?

Wat kunnen voor individuele onderzoekers de voordelen van Open Science zijn?

Heel veel! Zo vergroot Open Science de zichtbaarheid en de impact van onderzoekers. Studies wijzen bijvoorbeeld uit dat Open Access artikelen meer geciteerd worden dan niet Open Access artikelen. Daarnaast vergroot Open Science de erkenning voor onderzoek omdat niet alleen publicaties kunnen worden geciteerd, maar ook datasets en software. Bovendien zijn er tegenwoordig ook steeds meer Open Science gerelateerde prijzen en beurzen, zoals de jaarlijkse UG Open Research Award en het onlangs gelanceerde Open Science Fund van NWO.

Er zijn ook een aantal leuke artikelen verschenen over de voordelen van Open Science voor individuele onderzoekers, bijvoorbeeld Five selfish reasons to work reproducibly door Florian Markowetz. Volgens Markowetz helpt transparant en reproduceerbaar werken om rampen als het niet kunnen reproduceren van eigen onderzoek te voorkomen, en maakt het het schrijven van wetenschappelijke artikelen gemakkelijker. Daarnaast helpt het reviewers om te zien wat onderzoekers exact gedaan hebben, zorgt het voor continuïteit en helpt het onderzoekers bij het opbouwen van een goede reputatie.

Zijn er ook risico’s verbonden aan het vrij toegankelijk maken van data?

Jazeker. Bij het vrij toegankelijk maken van data geldt: zo open als mogelijk en zo gesloten als nodig. Het grootste risico van ‘Open Data’, onderzoeksgegevens die vrij toegankelijk zijn voor iedereen, is dan ook een schending van privacy van deelnemers aan wetenschappelijk onderzoek. Wanneer data niet goed genoeg gepseudonimiseerd zijn en/of er te veel details in de data zitten bestaat het risico dat deelnemers alsnog geïdentificeerd kunnen worden. Dat risico wordt groter naar mate de populatie waar je onderzoek naar doet kleiner is. Denk bijvoorbeeld aan de oudste vrouw van Nederland die haar hersenen doneerde aan Alzheimer-onderzoek. In de N=1 studie die er over haar verscheen werden alleen haar leeftijd en nationaliteit genoemd, maar dat was al genoeg om haar te kunnen identificeren. Het is belangrijk om onderzoekers van dit risico bewust te maken en hen te ondersteunen bij de afweging om (delen van de) data openbaar te maken. Bovendien is het belangrijk om onderzoekers te informeren over de alternatieven die er beschikbaar zijn. Bijvoorbeeld, het maken van een look-a-like dataset waarmee de resultaten bij benadering gereproduceerd kunnen worden.

Wat maakt het lastig om voor elkaar te krijgen dat iedere onderzoeker zijn workflow ‘open’ maakt?

Heel veel Groningse onderzoekers zijn al tot op zekere hoogte open. De vraag is: zijn zij open genoeg? Met name gewoonte, tijdsdruk en angst om ‘gescoopt’ te worden spelen een belangrijke rol. Veel onderzoekers zijn opgegroeid in een wereld van ‘gesloten’ wetenschap. Niet alleen is het doorbreken van oude gewoonten moeilijk, onderzoekers werken vaak onder hoge tijdsdruk die hen bemoeilijkt om zich te kunnen verdiepen in het hoe en waarom van Open Science. Jonge onderzoekers hebben die tijd vaak wel, en voor hen is het makkelijk om zich van meet af aan een andere workflow aan te meten, maar voor hen wordt deze gang soms bemoeilijkt door onbegrip en gebrek aan steun vanuit supervisoren. Een ander cruciaal element dat hierin meespeelt is de huidige beloningsstructuur binnen de universiteit. De erkenning en waardering voor onderzoekers is op dit moment vooral gericht op het zoveel mogelijk publiceren in prestigieuze tijdschriften, waarbij de mate van transparantie vrijwel geen rol speelt. Om voor elkaar te krijgen dat iedere onderzoeker zijn of haar workflow zo ‘open’ mogelijk maakt is het van wezenlijk belang dat Open Science praktijken beter erkend en gewaardeerd gaan worden.

Meer informatie

• Vera Heininga
• Open Science Community Groningen