Het onvoorspelbare begrijpen

Onderzoeker en zeiler Wander Jager wil van alles begrijpen. Menselijk gedrag, invloed en keuzes, kantelpunten in de publieke opinie. En omdat niets zo onvoorspelbaar is als de mens, stopt hij alles in simulatiemodellen. Om de chaos te doorgronden.

_{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie. Foto’s: Henk Veenstra}

Groepsgedrag, dat is wat Wander Jager interesseert. Zeker in deze tijden van transities, protest en onrust is het nuttig om daar inzicht in te hebben. Jager doet daarvoor bij het University College Groningen van de RUG onderzoek met modellen. Ideaal, want het gedrag van grote groepen is lastig te bestuderen. ‘Je kunt moeilijk duizend mensen een paar maanden opsluiten in een lab en dan allerlei situaties doornemen,’ verduidelijkt hij. ‘Een computersimulatie van gedrag biedt de kans om alle experimenten te doen die je wilt en je kunt het honderd keer overdoen. Bovendien leent een model zich om allerlei situaties aan elkaar te plakken.’

Het nut van modellen

Natuurlijk, een model is niet zaligmakend. Dat weet Jager ook. Al was het alleen maar omdat de input medebepalend is voor de output. ‘All models are wrong, but some are useful,’ citeert hij de statisticus George Box. ‘De meerwaarde is dat je ingewikkelde dynamische processen realistisch kunt weergeven. Wat gebeurt er als dit verandert, of dat? Uiteindelijk begrijp je dan beter hoe en waarom mensen reageren op bepaalde ingrepen en wanneer een situatie kantelt.’

Onzekere elementen

Jager is een fervent zeiler. Met zijn halflange lokken, armbandjes, witte sneakers, zwarte spijkerbroek en dito shirt zie je hem zo voor je op een scheepsdek, een zeil herstellend of een knoop leggend. Ook als hij zijn werk uitlegt maakt hij vaak gebruik van beeldspraak ontleend aan scheepvaart en zeilen. ‘Op een boot verkeer je constant in een onzekere situatie, waarin van alles kan veranderen: de wind, buien, golfslag. Hoe goed je het schip kent bepaalt hoe je reageert op die dynamiek. Zo werkt het ook met modellen. Je kunt opties verkennen en daar vervolgens op inspelen.’

Angst voor een vaccin

Om het concreet te maken haalt Jager een aantal voorbeelden aan. Voor Rijkswaterstaat heeft hij in kaart gebracht wat er gebeurt als we ons in de toekomst laten vervoeren door zelfrijdende auto’s. ‘Dan kom je in een situatie met enorm veel consequenties. Je kunt namelijk auto’s op afroep hebben en die hoeven niet meer voor de deur te staan. Maar dan kun je ook overstappen op deelauto’s. En dat heeft weer gevolgen voor mobiliteit, voor de leefbaarheid in dorpen, zelfs voor de landbouw. Zo krijg je in een complex systeem inzicht in de gevolgen van transities. Of neem de vaccinaties tegen COVID-19. De angst voor de ziekte én voor het vaccin verspreiden zich sneller dan het virus zelf. In een model kun je de gevoeligheid voor en invloed van geruchten weergeven.’

Geen glazen bol

Turbulentie. Dat is een woord dat Jager vaak laat vallen. Hij verwijst naar het ‘butterfly effect’, waarbij een kleine verandering in een gevoelig systeem een groot gevolg kan hebben. ‘Veel gedrag is voorspelbaar. Maar in turbulente situaties, in complexe systemen, werkt dat niet. Dan bieden modellen uitkomst.’ Die zijn evenwel geen glazen bol, waarin de toekomst zich openbaart. Maar ze zijn wel een spiegel, die ons de dynamiek van ons gedrag toont.

Samen een andere koers inzetten

Jager heeft een brede interesse. Dat komt mooi uit, want hij kan veel onderzoek in modellen verwerken. ‘Ik bemoei me overal mee. Energietransitie, verkeer, voeding, landschap, gezondheid, migratie. Iemand heeft me weleens gezegd: je focust niet. Jawel, zei ik, dat doe ik wel. Mijn focus is het modelleren van sociale complexiteit. Met modellen zijn inzichten en kennis uit verschillende vakgebieden te koppelen. Op een boot moet je ook samenwerken als je door de wind gaat, een koersverandering inzet. Je hebt iemand voor het zeil, iemand aan het roer. Samenwerken is belangrijk, ook in de wetenschap.’

Mensen op drift

Hoewel Jager zichzelf als sociaal-wetenschapper ziet, is hij ook erg geïnteresseerd in de natuurwetenschappen. Toen hij ontdekte dat de chaostheorie uit de natuurwetenschap ook bruikbaar was om sociale processen beter te begrijpen vielen de schellen van zijn ogen, zegt hij. ‘Het idee dat je soms met fundamentele onvoorspelbaarheid te maken hebt... Daar inzicht in krijgen, dat fascineert me. In modellen kun je zien hoe je mensen in beweging krijgt, wat de invloed is van leidende personen en status, van inspraakavonden, van voorlichting. En dan zie je ook dat bottom-up principes heel belangrijk zijn als organiserend principe. Dat is belangrijk voor overheden en de EU, zeker bij transities.’

Gekleurde bolletjes

Al aan het begin van het gesprek staat Jager te popelen om een paar simulaties te laten zien. Als het even later inderdaad zover is tovert hij ze in een handomdraai tevoorschijn op zijn laptop. Een simulatie die de integratie van nieuwkomers in Nederland weergeeft, met bolletjes die al dan niet aan een eigen kant van een denkbeeldige lijn blijven. Of een die de effectiviteit toont van vaste dan wel incidentele schoonmaakploegen op straat, die als pacmanpoppetjes troep op lijken te vreten. Als laatste toont hij de verkoop en het marktaandeel van drie dezelfde producten, die gelijk zijn qua service, prijs en kwaliteit. Als atomen schieten bolletjes in de kleuren blauw, groen en rood willekeurig over het scherm, totdat ze zich per kleur clusteren. ‘Kijk, nu geef ik het blauwe product meer status. Dan wordt blauw meer verkocht. En dat blijft ook zo als ik nu het blauwe product lager laat scoren op service, kwaliteit én prijs. Dat is een voorbeeld van een sociale lock-in. Je blijft doen wat je altijd deed, omdat anderen het ook doen.’

Het onvoorspelbare voorspellen

Jager ziet overal een mogelijke toepassing voor zijn simulaties. Het is dat hij een afspraak heeft om te repeteren met zijn band - nog een hobby van hem. Anders was hij nog even doorgegaan. Bij het weggaan vat hij zijn relaas nog één keer samen. ‘Ik blijf toch die schipper, die wil doorgronden wanneer een situatie kantelt. Voorspellen wanneer het onvoorspelbaar wordt.’ Tegen middernacht komt er nog een mailtje van hem binnen. Over colleges die hij geeft, over een transition game, over de gratis online cursus (MOOC) "computational social science" die in juli start. Wander Jager slaapt nog niet. De schipper loopt een laatste wacht.

Meer informatie

Wander Jager