Praten over ziekte en pijn

Communicatie en gezondheid. Er valt genoeg over te zeggen, in tijden van corona en toenemende obesitas. Jana Declercq promoveerde op gezondheidsnieuws en onderzoekt nu met een Veni-subsidie hoe in een speciale kliniek patiënten en behandelaars praten over chronische pijn. En: ze pleit voor doordacht gebruik van metaforen.

_{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie RUG / Foto's: Elmer Spaargaren}

Pijn vanuit fysiek, mentaal én sociaal perspectief

Er is lang aangenomen dat lichaam en geest apart functioneren, en ook onafhankelijk ziek worden en behandeld moeten worden. Je hebt ofwel een fysiek probleem of een mentale aandoening. Maar steeds meer onderzoek wijst erop dat die opdeling niet houdbaar is, vertelt Declercq. ‘Verdriet en stress zorgen ook voor buikpijn en hoofdpijn, en aanhoudende pijn kan je verdrietig en prikkelbaar maken. Ik doe mijn onderzoek in een pijnkliniek van het UZ Gent die zorg levert aan patiënten met zware chronische pijn, als gevolg van bijvoorbeeld fibromyalgie, neuropathische pijn of artrose. Artsen, een fysiotherapeut en een psycholoog proberen daar met een bijzondere aanpak naar chronische pijn te kijken vanuit fysiek, mentaal én sociaal perspectief. Ik kijk hoe dat de communicatie beïnvloedt met patiënten.’

Wennen aan functionele aanpak

In de kliniek waar Declercq haar onderzoek doet kijken artsen heel functioneel naar pijnklachten en wat minder vanuit een puur fysiek verklarend model, legt ze uit. ‘De centrale vraag is: Hoe kan de kwaliteit van leven vergroot worden? Dat kan soms met medicatie en andere medische ingrepen, maar soms ook door psychotherapie en fysiotherapie die vooral focust op het organiseren van dagelijks leven. Dat is weleens even wennen. Die twee dingen, minder puur somatisch kijken en ook op het mentale en sociale vlak werken, lijken patiënten vaak moeilijk te vinden.’

Tussen de oren

De interesse voor medische zaken zat er al vroeg in bij Declercq - al was haar wens als kind om later vroedvrouw te worden nog wat speels. In haar master Taalkunde, in België, richtte ze zich op wat mensen doen met taal en verschoof haar focus naar neurolinguïstiek en taalstoornissen en vervolgens naar taalgebruik en interactie. Declercq: ‘Mensen wisselen voornamelijk via taal - gesproken, geschreven, verbaal, non-verbaal - ideeën uit over de wereld, ook over ziekte en gezondheid. Ik ben dus bijvoorbeeld geïnteresseerd waarom en wanneer we zeggen: ‘het zit tussen je oren’, of hoe je in taal kan aanwijzen en verklaren dat mensen lastig reageren als iemand voorstelt om naar een psycholoog te gaan.’

Te eenvoudige gezondheidsboodschap

In haar proefschrift over gezondheidsnieuws behandelde Declercq onder meer de interactie tussen wetenschap en journalistiek. Medische wetenschappers, diëtisten, artsen, voedingsindustrie en journalisten; ze vinden en zeggen van alles over voeding en beweging. ‘Vaak is dat met een expliciete of impliciete boodschap dat wij mensen geïnformeerd zelf het heft in handen moeten nemen om gezond te zijn. Dat is echter een te eenvoudige voorstelling van zaken. We weten dat gezondheid een ontzettend complex samenspel is van fysieke, mentale, sociale en omgevingsfactoren. Het is veel meer dan weten in welke bessen of noten de meeste goede stofjes zitten. Niet iedereen is in staat om informatie te verzamelen, kritisch te lezen en consequent toe te passen. Zeker in een wereld die constant uitnodigt om veel stil te zitten en lekkere dingen te eten, en waar bepaalde zaken voor een individu onmogelijk aan te pakken zijn.’

Oorlogstaal

Als het gaat om ziektes of over het coronavirus wordt vaak rijkelijk geput uit beeldspraak. Vooral oorlogs- of strijdmetaforen zijn populair - niet altijd tot ieders genoegen. ‘Oorlogstaal wordt inderdaad veel gebruikt in zowel de politieke context, als de medische. Corona zit op het snijpunt van die twee. Dan is het niet gek dat we zulke beeldspraak vaak zien. Maar we gebruiken hoe dan ook veel beeldspraak, zonder ons daar altijd bewust van te zijn. Toch heeft het wel impact. Uit onderzoek bij kankerpatiënten bijvoorbeeld weten we dat een groep patiënten zich als een verliezer ziet bij kankermetaforen, en de beeldspraak dus een negatief effect heeft op hun welzijn. Maar tegelijk putten sommige patiënten kracht uit dat beeld. Wat werkt is altijd persoonlijk.’

Impact van taal

Sta in elk geval stil bij de mogelijke effecten van een metafoor is Declercqs boodschap. Het maakt een tekst rijker, maar heeft ook gevolgen. ‘Als je bijvoorbeeld zegt dat corona als een tsunami over ons heen spoelt of als een storm over ons heen raast, construeer je corona als een externe factor waar we nauwelijks invloed op hebben. Zo haal je de rol en de mogelijke impact van de acties van individuele mensen weg. Terwijl die juist heel groot is: het is door zelf afstand te houden en contacten te beperken dat we de verspreiding van het virus kunnen afremmen.’

Marathon

Declercq heeft ook haar koplopers, in haar metaforenklassement. Coronamaatregelen als marathon en niet als sprint, bijvoorbeeld. ‘En op Twitter lees ik vaak goede van een groep Britse onderzoekers die ernaar speuren. Laatst een over exponentiële groei, van Mette Frederiksen, premier van Denemarken.’ Een goede vergelijking trekken, de juiste snaar raken of praten over pijn - het is een kunst, en meer onderzoek waard.