Met detectivewerk naar een Spinozapremie

In haar jongere jaren was Pauline Kleingeld nieuwsgierig naar de achtergronden van de vele geloofsgemeenschappen in haar dorp. Inmiddels is ze een van ’s werelds meest vooraanstaande onderzoekers van de filosofie van Kant. Precies op het moment dat ze een belangrijke fase in haar onderzoek afrondt wordt ze geëerd met de Spinozapremie. Die maakt haar gedroomde vergezichten reëel.

^{Tekst: Eelco Salverda, Foto's: Reyer Boxem}

Op een racefiets komt ze op een druilerige namiddag aanrijden, de kersverse Spinozawinnaar. ‘Normaal kom ik met de trein, en heb ik een nogal strak geregisseerde reis naar Groningen,’ zegt ze. ‘Maar in het OV voel ik me nu wat minder prettig.’ Kleingeld woont parttime in Groningen, waar ze in 2011 hoogleraar Ethiek en haar geschiedenis werd op een speciale leerstoel, een Endowed Chair. Ze is er de universiteit nog dankbaar voor, zal ze later zeggen. ‘Eindelijk kon ik meer tijd aan onderzoek besteden.’ Onderzoek waarvoor ze nu de Spinozapremie ontvangt, zodat er wéér nieuwe mogelijkheden zijn.

Nieuwe kansen

‘Fantástisch!’ Haar ogen glimmen en de mondhoeken gaan omhoog als Kleingeld vertelt over het moment dat ze hoorde dat haar de Spinozapremie was toegekend. Dankbaarheid, dat voelt ze nu, voor deze erkenning van haar werk. ‘Na de eerste verbazing kwam er een waanzinnige rust over me heen. Ik zie voor me wat ik wil doen en dat kán nu gewoon ook allemaal, zonder me druk te hoeven maken over subsidieaanvragen. Nu kan ik een tijd vooruit, met een groep mensen die ik zelf kan aanstellen.’

Tweede RUG-filosoof met Spinozapremie

Na collega Lodi Nauta, decaan van de Faculteit Wijsbegeerte aan de RUG, is Kleingeld in korte tijd de tweede onderzoeker van de faculteit die de Spinozapremie ontvangt. Het maakt de erkenning nog specialer. ‘In de medische en bètahoek heb je natuurlijk direct aantoonbare doorbraken. Wat dat betreft hebben alfawetenschappen het wat lastiger. Een ontkrachting van een klassieke tegenwerping tegen Kant wordt niet meteen gezien als nieuws voor een wetenschapsbijlage, en dat is begrijpelijk. Je kunt wel denken dat je een sluitende argumentatie hebt opgezet, maar vóór zoiets ook echt door vakgenoten is geaccepteerd ben je vijf of tien jaar verder. De overtuigingskracht van je argumenten moet eerst in de discussie in het vakgebied getoetst worden.’

Argumentaties doorgronden

Ze kon aardig uit de voeten met de exacte vakken, maar koos bewust voor een ander pad. ‘Ik was altijd al gefascineerd door ideeën, door argumentatie - zonder dat ik dat eigenlijk door had. Ik woonde in een dorp met twaalf soorten kerken en was nieuwsgierig wat daar speelde. Daarom ben ik Theologie gaan studeren.’ Tijdens die studie kwam ze met filosofie in aanraking, en na afronding ervan begon ze aan de studie Filosofie. In haar eerste artikel, in het studentenblad, ageerde ze tegen een seksistische hoogleraar. Het was in zekere zin een openbaring. ‘Ik dacht opeens: "Die filosofie is niet alleen heel interessant, maar je kunt er ook nog wat mee!" Want dat is wat filosofie voor ons kan betekenen: argumentaties ontleden, verkeerde redenaties doorprikken, standpunten beïnvloeden.’

Kant verkeerd begrepen

Kleingeld is bekend als toonaangevende kenner van Immanuel Kant, die ze inmiddels al decennia bestudeert. Kant is de Verlichtingsfilosoof die ons ideeën schonk over vrijheid en gelijkheid, over universele menselijke waardigheid. Hij geldt ook als de geestelijk vader van bijvoorbeeld de Volkenbond en de VN. Maar filosofen zeggen ook: zijn ideeën zijn goed, maar zijn argumentatie rammelt. Nadat Kleingeld zich eerst had verdiept in Kants politieke filosofie begon ze zijn ethiek te bestuderen. Dat bracht haar tot een opmerkelijke conclusie: Kant is al die jaren verkeerd begrepen.

Eureka

Het viel Kleingeld op dat Kants ethisch werk vol staat met termen uit zijn politieke filosofie, die ze al zo goed kende: autonomie, morele wetgeving, vrijheid. ‘Je moet zijn ethiek heel anders lezen, bedacht ik me. Zijn terminologie betekent iets anders dan we altijd gedacht hebben. En als je de teksten dan leest, blijkt zijn argumentatie steekhoudender. Vergeet niet dat Kant in de ochtend college politieke filosofie gaf en vanuit de collegezaal aan het werk ging met zijn ethiek. Dan kan het niet anders of daar zitten verbanden tussen, als hij in allebei dezelfde termen gebruikt.’ Het moet haar eigen eurekaperiode zijn geweest. ‘Niemand had die colleges politieke filosofie nog met zijn ethiek in verband gebracht. Ik voelde me een detective die een nieuw spoor vindt en zodoende een nieuwe richting voor een oplossing kan geven.’

Menselijke waardigheid in tijden van corona

Vrijheid, gelijkheid, waardigheid. Het is in deze tijden onmogelijk om het niet in verband te brengen met corona. Zien we iets van Kants denken terug in de aanpak van de coronacrisis? ‘Zeker, bijvoorbeeld in de discussie over groepsimmuniteit in Nederland,’ reageert Kleingeld. ‘Helemaal aan het begin werd die even als doel voorgesteld. Daardoor klonk het alsof sommige mensen zouden worden opgeofferd voor het nut van het algemeen. Dat dat niet mag is een heel Kantiaanse gedachte. Ieder mens telt, we offeren niemand op. Er ontstond protest, en daarna gold de groepsimmuniteit alleen nog als mogelijke uitkomst, maar niet meer als doel op zich.’ Maar we zijn er nog niet, blikt ze vooruit. ‘Ik hoop ook dat we het Kantiaanse ideaal van wereldwijde rechtvaardigheid straks terugzien bij de verdeling van een vaccin.’

Volgende stap

Ze heeft bijna haar laatste deelonderzoek over Kants ethiek klaar. ‘Over een paar weken rond ik mijn laatste paper af van een lange serie, en dat gaat over zijn argumentatie over de vrije wil – en juist nu komt de Spinoza! Het kon niet mooier, net nu voor mij de weg vrij is voor een volgende stap.’ Die stap, dat is onderzoeken of ze de Kantiaanse ethiek verder kan ontwikkelen naar een hedendaagse ethische theorie die een filosofische onderbouwing geeft aan moreel universalisme. Een volgende fase. Maakt dit haar werk anders? Betekent dit een overstap van bestuderen naar creëren van een theorie? Ze aarzelt even. ‘Nou ja, onderzoek doen is ook creëren, hoor. Maar inderdaad. Je zou kunnen zeggen dat ik tot nu vooral in discussie ging met oude theorieën. Straks ga ik in discussie met nieuwe theorieën.’ Ze heeft er zin in, straks werken met een zelf samengesteld team. ‘Met een groep mensen met andere perspectieven en discussies bereik je zoveel meer. Geweldig. Nu kom ik eindelijk aan op het station waar ik altijd naar toe heb gewild.’ Ze stapt over op een andere trein, op weg naar haar eindbestemming: met Kant in haar achterhoofd een moderne moraaltheorie vormgeven.