Wat werkt in de strijd tegen landroof?

Over de hele wereld kopen bedrijven en investeringsfondsen land op om te gebruiken voor landbouw of mijnbouw, met grote impact op het milieu en lokale bewoners. Bedrijven, hulporganisaties, de provinciale en landelijke overheid – sommigen werken landroof in de hand, maar ze werken ook samen aan oplossingen. Juist die dynamiek vindt onderzoeker Nienke Busscher zo interessant. Meerdere malen is ze in Argentinië geweest, om uit eerste hand te horen wat wel en niet werkt.

Tekst: Nynke Broersma, afd. communicatie / Foto's: Elmer Spaargaren en Nienke Busscher

Kennisplatform

Eerst even van Argentinië naar Nederland. Na bijna zes jaar onderzoek naar landroof is Busscher nu weer neergestreken in Groningen en is ze coördinator van het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen. Het platform wil alle kennis die er tot nu toe is over de Groningse aardbevingen bij elkaar brengen, maar vooral ook zorgen dat deze kennis beter gebruikt wordt. Dus verspreidt het platform wat ze weten via symposia en lezingen, maar ook door bezoeken aan politiek Den Haag. Busscher: ‘Die kennis is belangrijk om bewust beleid te maken, waarin mensen hopelijk gehoord worden.’

Groningen en Argentinië

Wat er gebeurt in Groningen en Argentinië lijkt mijlenver uit elkaar te liggen. Het is onmogelijk het geweld dat gepaard gaat met landroof te vergelijken met onrecht hier. Toch zijn er ook overeenkomsten: ontkenning, procedures, onzekerheid, wachten, regels. Busscher: ‘Ook in Argentinië lopen mensen vaak tegen een enorme bureaucratie aan als ze proberen hun recht te halen.’

Eigendom

Veel lokale bewoners in Argentinië hebben geen formeel landrecht. Simpelweg omdat de noodzaak er nooit is geweest - tot het moment dat een bedrijf hun land wil opkopen. Wie staat er dan meer in zijn recht; iemand die al decennialang op het land woont zonder formeel eigendom, of een bedrijf dat het land wél formeel opkoopt? ‘Bij landroof ontstaat een ‘clash’ tussen het formele en het informele systeem’, legt Busscher uit. En dat leidt tot conflicten over eigendom.

Procedures

Het starten van een formalisatieprocedure kan een goed preventief wapen in de strijd tegen landroof zijn. Als bewoners bewijzen dat ze minimaal twintig jaar op het land wonen kunnen ze in veel gevallen alsnog landrecht krijgen. Een makkelijke weg is het niet, want een proces kan soms jaren in beslag nemen. Busscher heeft meegelopen met non-gouvernementele organisaties (ngo’s) en kerken, die in veel gevallen een helpende hand bieden en bewoners informeren over hun mogelijkheden. Busscher: ‘Vooral in gebieden waar weinig toegang is tot scholing hebben bewoners niet genoeg kennis om zelf een procedure te starten. Ze weten niet wat hun rechten zijn, of ze weten door de bureaucratie niet waar ze moeten beginnen.’

Protestacties

Ook met protestacties kunnen mensen invloed uitoefenen, zegt Busscher. Dat voert de druk op, waardoor sommige provinciale overheden besluiten samen te gaan werken met ngo’s in zogeheten state-civilsociety initiatieven. Die samenwerkingen stuiten op stevige kritiek door sommige academici; overheden zouden hier alleen politieke macht mee willen krijgen of behouden. Maar uit Busschers onderzoek blijkt juist dat deze initiatieven de lokale gemeenschap ook kunnen helpen, want veel bewoners verkrijgen met die hulp alsnog landrechten.

Niet zaligmakend

Zulke state-civilsociety initiatieven werken, maar ze zijn niet zaligmakend, concludeert Busscher na een aantal maanden meegelopen te hebben bij twee organisaties. Er zijn namelijk ook veel factoren die voor tegenwerking zorgen. Busscher: ‘De landelijke overheid trekt internationale bedrijven actief aan, in de hoop zo haar buitenlandse schuld af te kunnen lossen. Zelfs binnen de overheidsinstanties zijn er verschillende meningen over hoe een provincie zich moet ontwikkelen.’ Daarnaast worden over de hele wereld bewoners en activisten vermoord tijdens demonstraties of als zij hun land proberen te verdedigen. Formeel landrecht kan lang niet altijd tegenwicht bieden aan dit geweld.

Toiletpapier

En dan is er nog onze eigen verantwoordelijkheid. Want bedrijven spelen in op een toenemende consumptievraag. Moeten wij ons koopgedrag aanpassen? Busscher wil en kan niet met de vingers wijzen. Maar niet zomaar iets uit de schappen trekken en af en toe stilstaan bij wat je koopt, dat vindt ze absoluut belangrijk. ‘Neem toiletpapier. We gebruiken het dagelijks, maar hebben meestal geen idee dat mensen die naast een boomplantage wonen kampen met allerlei problemen, zoals een groeiend tekort aan drinkwater. Als je daar wel van bewust bent kun je vanuit kennis een keuze maken.’

(tekst loopt door onder foto)

Idealisme

Busscher vindt het belangrijk haar bevindingen te delen, ook buiten de universiteit. Zo sprak ze vorig jaar op festival Noorderzon. Waar komt die gedrevenheid vandaan? Het vuurtje is ontstaan tijdens een vakantie in Indonesië met haar vader. Dat het hele reisgezelschap straatarme mensen negeerde raakte een gevoelige snaar. ‘Het is dus wel vanuit een bepaald idealisme dat ik met dit onderwerp bezig ben. Dat is als onderzoeker soms wel lastig. Je wordt geacht objectief te zijn, maar je neemt ook bepaalde normen en waarden met je mee. Die zijn bij mij zeker wel aanwezig.’

Onderzoeker of activist?

Tijdens de verdediging van haar proefschrift is Busscher flink aan de tand gevoeld. “Ben je nou onderzoeker of activist?” Ze weet nog goed wat haar antwoord was: ‘Als je je onderzoek op een gedegen manier doet, waarin je iedereen probeert te horen, dan kun je alsnog een hele goede objectieve wetenschapper zijn. En tegelijkertijd verandering teweegbrengen’, zegt ze met een twinkeling in haar stem.

Meer respect

Busschers pleidooi voor het formaliseren van landrechten roept ook vragen op. Worden bewoners niet te veel gedwongen mee te gaan in het formele systeem? Meer begrip voor de gebruikelijke (informele) landrechten en oprecht luisteren naar de bezorgdheid van bewoners is absoluut nodig, zegt Busscher, vooral ook door de bedrijven die land opkopen. Maar zolang de onderliggende onrechtvaardigheden zoals het geweld, gebrek aan kennis en het voorzien in basisbehoeften niet worden opgelost, lijkt het starten van procedures voorlopig de beste manier waarop bewoners zich kunnen verdedigen. Busscher: ‘Het is daarom heel belangrijk dat dit wordt gestimuleerd en doorgezet.’

Gewoon gáán

De hele wereld overvliegen voor onderzoek naar sociale en ecologische impact van grootschalige projecten, dat wringt soms wel. Extra reden voor Busscher om nu weer te settelen in Groningen. Opnieuw onderzoek doen in Argentinië zou op allerlei fronten een grote investering voor haar worden, maar het lijkt niet uitgesloten. Ze zou graag de kennis die hier in Groningen is opgedaan meenemen naar Argentinië. ‘Daar zijn ook aardbevingen die waarschijnlijk worden veroorzaakt door fracking.’

Ze lijkt tijdens het praten pas weer te beseffen hoeveel ze onderzoek doen mist. Wat mist ze dan precies? Met een langgerekte zucht antwoordt ze: ‘Jaaaa, de taal leren, aankomen in Buenos Aires en denken “waar ben ik nou weer aan begonnen”, en dan toch uiteindelijk je doel bereiken. Gewoon, gáán!’

Meer informatie

• Contact
• Onderzoekspagina Nienke Busscher
• Kennisplatform