Verward en bang door geluiden

Doof of blind? Wat ben je liever? Iedereen heeft hier als kind weleens over nagedacht. En je voelde ook toen al aan dat deze vraag draaide om het gevoel van veiligheid. Een gevoel dat mensen met dementie eerder missen, omdat ze geen grip hebben op de wereld om hen heen. Onverwachte geluiden kunnen dan bedreigend overkomen en probleemgedrag of depressie veroorzaken. Maar met een paar eenvoudige ingrepen is dat al snel te voorkomen, vertelt promovenda Janouk Kosters.

^{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie RUG}

Iemand pakt een afwasmachine uit. Glazen slaan tegen elkaar, bestek valt rinkelend op de grond, kastjes gaan piepend open en vallen met een klap dicht. Als jíj uitpakt hoor je het allemaal amper. Maar ben je dementerend, dan hoor je onbegrijpelijke klanken, die een onveilig gevoel geven. Janouk Kosters, promovenda bij het UMCG, doet in vijf verpleeghuizen onderzoek naar de invloed van geluid op mensen met dementie. Een klein probleem, met soms grote gevolgen. Want geluiden kunnen bij deze groep apathie, depressie, onrustig gedrag en eet- en slaapproblemen oproepen of versterken.

Invloed van muziek

Kosters, psycholoog, kwam door het werk van haar moeder in aanraking met mensen met dementie. ‘Ik had gelezen over de invloed van muziek op deze groep mensen. Ik vond het fascinerend hoe ze zich dingen van vroeger herinneren en opleven bij bepaalde muziek. Toen ik deze promotieplek voorbij zag komen dacht ik dat er misschien ook andere manieren kunnen zijn om geluid toe te passen en hen te helpen.’

Bewustwording

Kosters heeft zich eerst vooral gericht op bewustwording bij verzorgers. Die scoren met vragenlijsten op zes vastgestelde momenten probleemgedrag en kwaliteit van leven van mensen met dementie. ‘In elk verpleeghuis hebben we ook twee of drie getrainde ambassadeurs. Die zijn aanspreekpunt en leiden bijeenkomsten waarin het onderwerp ‘geluid’ centraal staat. Met de MoSART app meten ze de geluiden. Daarna worden verbeteringen bedacht,’ vertelt Kosters over de aanpak. Die aanpassingen blijken vaak heel eenvoudig, als je maar even weet waar je op moet letten.

Oorlogsherinneringen

Onverwachte klanken kunnen voor dementerenden zelfs angstaanjagend zijn. Kosters haalt het voorbeeld aan van een deur op een afdeling, die bij het openen klikte en bij het dichtgaan een harde klap liet horen. ‘De combinatie van de klik en de klap herinnerde de bewoners aan de oorlog. Zij dachten dat de vijand op hen aan het schieten was.’

Uitleg belangrijk

Alle dieren, ook de mens, gebruiken geluid om vast te stellen of een omgeving veilig is, legt Kosters uit. ‘Het grootste verschil tussen gezonde en dementerende personen is het kunnen begrijpen van de klanken om ons heen. Onrust kun je dus wegnemen door mensen duidelijk te maken waar iets vandaan komt en wat het betekent. Dit kan al door iets simpels als aankondigen dat je de vaatwasser gaat uitpakken en dat dit wat lawaai kan maken.’

Koffie horen, ruiken en proeven

Een rangorde van de zintuigen: bestaat die? Heeft geluid meer impact dan visuele, smaak- of geurprikkels? Kosters denkt dat de indrukken elkaar versterken. ‘Een pruttelende koffiepot kan voor structuur zorgen en aangeven dat het zo meteen koffietijd is. Als daar vervolgens de geur, het zien inschenken en de smaak in de mond niet bij komen zou dit erg vreemd zijn. Je hebt het koffieapparaat toch horen pruttelen? Andersom denk ik dat wanneer de omgeving door onbekend rumoer niet veilig voelt, je niet kunt genieten van de geur en de smaak van de koffie. Geluid prevaleert, in die zin, omdat het altijd om ons heen is en erg belangrijk is om vast te stellen of we veilig zijn.’

Gevoelig voor wat we horen

We kunnen onze ogen sluiten voor visuele prikkels, maar onze oren sluiten is onmogelijk. Zelfs met oordopjes lukt dat niet. Wat voor de een prettig is, kan voor de ander als onprettig of storend worden ervaren – denk aan de luide muziek van de buren, die niet past bij wat jij op dat moment doet. Leeftijd, vermoeidheid, concentratie; het speelt allemaal een rol in de mate van acceptatie van onprettig geluid. Ook op haar eigen leven heeft Kosters onderzoek zijn weerslag gehad. ‘Ik ben mij nu veel meer bewust van wat ik hoor. Ik kan gerichter luisteren en genieten, bijvoorbeeld van de wind door de bladeren of van vogels die op elkaar reageren. Maar het tegenovergestelde speelt ook. Smakken, tikken, hard ademhalen; als het van anderen komt ervaar ik het als erg storend. Maar als ik bij mezelf na ga waardoor het komt dat ik mij eraan stoor verdwijnt de ergernis.’

Werkdruk in de zorg

De werkdruk in de zorg is erg hoog. Geluidsbeleid maken en invoeren betekent weer iets om rekening mee te houden. Wat vindt het personeel er eigenlijk van? Kosters wijst erop dat ze in haar project gebruikmaakt van bestaande kennis. ‘Gezonde mensen zijn heel goed in het negeren van wat ze horen. Door verzorgenden te laten luisteren naar de omgeving merken ze alle geluiden weer op. Ze schrikken vaak van de hoeveelheid en beseffen dat ze dat thuis óók niet zouden willen.’ Een belangrijk punt, want het verpleeghuis is voor de bewoners hun thuis, maar voor de zorgmedewerkers hun werk. ‘Het is aangetoond dat je op je werk ander en meer geluid accepteert dan thuis.’ Luisteren met de oren van de bewoners – dat is het devies.

Prettiger sfeer

Hoewel Kosters pas halverwege haar onderzoek is kan ze nu al zeggen dat de eerste fase succesvol is. ‘Medewerkers gaan bewuster met geluid om en bedenken oplossingen. Zelf heb ik ook gemerkt dat er in de verpleeghuizen waar ik kom een prettiger sfeer hangt. Minder storend lawaai en bijvoorbeeld minder vaak radio en tv aan. Dat is fantastisch om te zien.’

Meer informatie

Janouk Kosters