Dynamiek in de journalistiek

De gevaren van fake news kent hij natuurlijk, maar de invloed ervan lijkt in Nederland nog binnen de perken te blijven. En het zou volgens Frank Harbers link zijn als een overheid nieuwsvoorziening gaat reguleren. ‘Als een regering gaat bepalen wat wel of geen nepnieuws is, dan ligt censuur op de loer.’

Tekst: Annemieke van der Kolk, afdeling Communicatie / Foto's: Daniël Houben

Nepnieuws

De universitair docent journalistiek haast zich door de gangen van de Faculteit der Letteren terug van college. Snel en onopvallend verplaatst hij wat papieren en begint gedreven te vertellen over journalistieke ontwikkelingen, met fake news als een van de meest recente – hoewel het fenomeen al eeuwenlang bekend is. Hoe gevaarlijk is nepnieuws? ‘Het probleem zou groter kunnen worden, maar op dit moment is ons dagelijkse mediadieet nog zo divers dat het geen gigantische impact heeft op ons beeld van de wereld.’ Toch trappen we er regelmatig in. Hoe kan dat? ‘Nepnieuws maakt heel slim gebruik van bekende visuele en tekstuele kenmerken zoals het aanhalen van bronnen. En als de inhoud dan ook nog aansluit bij ons wereldbeeld, lijkt het al snel plausibel.’

Te goed van vertrouwen

Zit er ook een goede kant aan fake news, maakt het ons misschien kritischer? ‘Nepnieuws maakt pijnlijk duidelijk dat we informatie die in een bepaald format is gegoten, te gemakkelijk vertrouwen. Het is altijd goed om na te denken over wat er wordt gezegd en waar dat op wordt gebaseerd. Daar zouden we best wat kritischer in mogen zijn. Kinderen en jongeren, maar ook volwassenen, moeten we daarin beter trainen. Je zou dat een positief bijeffect kunnen noemen van fake news, dat mediageletterdheid en digitale geletterdheid nu meer aandacht krijgen.’

Geen rol voor de overheid

De suggestie dat de overheid hier een rol in moet spelen, verwerpt Harbers. Initiatieven zoals de factcheckdienst van de EU zijn met goede bedoelingen opgezet, maar kunnen gevaarlijk zijn, waarschuwt hij. ‘Zoiets werkt niet alleen misbruik in de hand, maar wekt ook de schijn van censuur op. Neem alleen al de vraag wat fake news precies is. Valt daar ook propaganda onder, of satire, of sterk politiek gekleurd nieuws? Als een regering de macht krijgt om te bepalen wat wel of geen fake news is, krijgen mensen daar terecht – een ongemakkelijk gevoel van. Dat lijkt me dan ook niet de manier.’

Vertrouwen verdienen

De sleutel tot een oplossing ligt volgens Harbers ten dele in het onderwijs. Als mensen mediawijs zijn en voldoende kennis hebben van de manier waarop nieuws geproduceerd wordt, zijn ze beter in staat verzinsels door te prikken. Maar ook journalistieke organisaties en individuele journalisten hebben een nieuwe verantwoordelijkheid gekregen. ‘Zij moeten duidelijker laten zien hoe ze hun werk doen en waarom ze bepaalde keuzes maken. Journalist en schrijver Joris Luyendijk heeft daar aan het begin van deze eeuw een belangrijke rol in gespeeld met zijn boek ‘Het zijn net mensen’. Er is meer interactie met het publiek nodig – en dan bedoel ik niet alleen het inbouwen van een commentaarfunctie onder artikelen. Je ziet dat ook al gebeuren. Eigenlijk moeten journalisten dat vertrouwen dagelijks onderhouden en verdienen. Vroeger waren mensen trouw aan een bepaald gevestigd medium, maar nu zijn er zoveel concurrerende mediakanalen. Die moeten laten zien wat hun identiteit is en waar ze journalistiek gezien voor staan.’

Objectiviteit onder druk

In Nederland woedt tegelijkertijd een bredere discussie over objectiviteit, na de Tweede Wereldoorlog de norm geworden in de journalistiek. ‘De discussie draait om de vraag of objectiviteit nog een haalbaar ideaal is en of dat niet de subjectiviteit verhult die toch altijd aanwezig is. Kunnen we niet beter zoeken naar een vorm van transparantie daarover, zoals bijvoorbeeld de geëngageerde journalistiek, waarbij een journalist verslaggeeft vanuit een betrokken standpunt en daar ook open over is?’ Harbers toont in zijn proefschrift aan dat nieuwe ideeën over verslaggeving teruggrijpen op vormen van journalistiek die aan het eind van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw de overhand hadden. Openlijke subjectiviteit van een verslaggever ter plaatse die vertelt wat hij ziet, was toen normaal. ‘Mijn conclusie is dat objectiviteit onder druk staat. Alternatieven als verhalende of opiniërende journalistiek lijken nu steeds prominenter te worden.’

Koningsgenre

Afgestudeerd in de Nederlandse letterkunde, wordt Harbers zelf het meest gegrepen door wat hij met een knipoog het ‘koningsgenre van de journalistiek’ noemt, de reportage. ‘Daarin komt alles samen. Zeker de echte verhalende journalistiek raakt mij omdat die concrete thema’s en gebeurtenissen op een tastbaar, menselijk niveau beschrijft.’ Harbers’ blik schiet naar boven, waar op de boekenplank ‘Rosa Lee’ van Leon Dash staat. ‘Dat boek heb ik net gelezen met mijn masterstudenten. Het gaat over een journalist die een aantal jaren heeft meegelopen met een Afro-Amerikaanse vrouw en haar zeven kinderen uit de sociaal-economische onderklasse, in een gezin met drugsproblematiek, criminaliteit en prostitutie. Het doel van de auteur was erachter te komen waarom sommigen zich kunnen ontworstelen aan zo’n milieu en anderen niet. In verhalende vorm kon hij een genuanceerde analyse maken en zo recht doen aan de complexiteit van die vraag. Heel indrukwekkend.’

Hoop voor de toekomst?

Ook op de boekenplank prijkt een rijtje exemplaren van het boek ‘De krant. Een cultuurgeschiedenis’, dat recent verscheen onder redactie van Harbers en zijn collega Huub Wijfjes. Het beschrijft 400 jaar geschiedenis van dit massamedium dat het moeilijk lijkt te hebben met de komst van concurrerende nieuwe media. Maar volgens Harbers is er toekomst voor de krant omdat er altijd behoefte blijft aan nieuws, analyse en duiding. ‘En misschien ook aan bepaalde bundelingen van informatie. Hoe dat er precies uitziet, weet ik niet. Het is ook de vraag of dat een papieren krant zal blijven.’ Misschien toch nog een beetje vastigheid in de mediawereld.