‘Zwarte Piet is vooral een spiegel van de tijdsgeest’

Cleo Vermuyen en Nienke Schuiling, studenten Nederlandse Taal en Cultuur aan de RUG, onderzochten de weergave van Zwarte Piet in kinderboeken (1850-2013). Hoe wordt hij afgeschilderd? Hoe is zijn relatie met Sinterklaas? Hoe praat hij en gedraagt hij zich? De relatie tussen Sint en Piet is lange tijd gelijk gebleven, maar verandert in kinderboeken sinds 1989. Zwarte Piet blijkt vooral een spiegel van de tijdsgeest.

De twee studenten deden het onderzoek voor hun bachelorscriptie, in opdracht van de Wetenschapswinkel Taal, Cultuur en Communicatie van de RUG. Ze analyseerden 38 kinderboeken uit de collectie van Het KinderBoekenHuis. Ze onderzochten hoe Zwarte Piet praat en doet, hoe hij eruitziet en wat zijn karakter is. Ook de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas is geanalyseerd.

Van lokale traditie naar nationaal kinderfeest

Tot de negentiende eeuw was Sinterklaas een op zichzelf staand karakter. In de ene regio kwam Sint Nikolaas alleen, op andere plekken werd hij weleens geflankeerd door duiveltjes of boemannen om de kinderen af te schrikken. Dat het karakter Zwarte Piet is geïnspireerd op deze boemannen, viel niet te achterhalen. In de negentiende eeuw verdwijnen de lokale varianten van het Sinterklaasfeest en wordt een nieuwe versie populair. Deze versie van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman, gepresenteerd in Sint Nikolaas en zijn knecht (1850), toont een zwarte, dan nog naamloze knecht. Nog geen tien jaar later verschijnt Zwarte Piet in de boeken zoals we hem nu nog steeds kennen: in een kleurrijk pagepak met baret.

Clowneske boeman

Zwarte Piet ontwikkelt zich in de boeken tot een geliefd karakter door zijn clowneske voorkomen en kwajongensstreken. Afhankelijk van de auteur krijgt hij ook karaktereigenschappen toebedeeld die lijken te verwijzen naar de oude rol van duivel of boeman (denk aan straffen met de roe en de zak). Deze angstaanjagende rol verdwijnt tussen 1850-1950 naar de achtergrond, maar blijft lang nog een onderdeel van het karakter Zwarte Piet.

Zwart met afwijkend taalgebruik

Tussen 1850 en 2013 verandert er weinig aan het uiterlijk van Zwarte Piet. In de meeste boeken is hij een donker persoon met overdreven gezichtskenmerken, zoals dikke rode lippen en kroeshaar. In sommige boeken is zijn taalgebruik anders. Bijvoorbeeld in O, die Zwarte Pieten (1967), waar Zwarte Piet met een rollende ‘r’ praat en zegt: “Ik was opgesluit, ik had vergispt”. Spreekt hij een andere taal of is het gebrekkig Nederlands? Soms heeft Zwarte Piet ook een andere herkomst, zoals Zuid-Spanje of Congo.

Wederzijdse afhankelijkheid

Ook de taken die Zwarte Piet uitvoert zijn redelijk hetzelfde gebleven. Hij is altijd bezig met zijn werk: zorgdragen voor de cadeaus, het paard van Sinterklaas begeleiden en op daken klimmen. Daarbij heeft Zwarte Piet altijd een ondergeschikte rol richting Sint, maar deze relatie is wel gebaseerd op een wederzijdse afhankelijkheid. De Pieten zien Sinterklaas soms als baas, soms als hun vader, en andersom zijn de Pieten voor de Sint onmisbaar. Een citaat uit Het boek voor Sinterklaas (1958) vermeldt dat Sinterklaas ‘hield van zijn knecht als het licht een der zijnen oogen.”

Verandering na 1989

In de jaren negentig verandert het beeld van Zwarte Piet. Er verschijnen kinderboeken vanuit het perspectief van Zwarte Piet en niet die van een alwetende verteller. Ook verandert zijn uiterlijk en de verhouding met Sinterklaas, hoewel dat zeker niet in alle boeken het geval is. Vermuyen en Schuiling laten zien Zwarte Piet meerdere gezichten heeft. “Onze omgangsvormen binnen onze samenleving aan constante verandering onderhevig is. Welk standpunt je ook inneemt over Zwarte Piet, de manier waarop mensen naar hem kijken is sterk gevormd door culturele en sociale factoren. Een van deze – maar een zeer belangrijke – zijn kinderboeken. Omdat Zwarte Piet een fictief karakter is, is zijn uiterlijk en gedrag een spiegel van de tijdsgeest. Hij biedt een inkijkje in de wereld van de kinderboekenschrijver en in de geaccepteerde normen en omgangsvormen uit die tijd.”

Onderzoek naar een beladen onderwerp

Vermuyen: “Ik vond het schrijven van mijn scriptie bovenal bijzonder, omdat ik veel oude boeken heb mogen bekijken. Het is interessant om aan de hand van kinderboeken een andere tijdsgeest te kunnen typeren. Dit gegeven zorgde naast het onderzoek doen ook voor een ander proces, namelijk hoe ik mijn rol als wetenschapper voor mij zie. Omdat dit een beladen onderwerp is, was het voor mij van uiterst belang zo neutraal mogelijk te blijven, en niet de context uit het oog te verliezen. En dat vergt natuurlijk veel denkwerk. Het uiteindelijke resultaat kan ik met trots tonen aan de buitenwereld."

Meer informatie

Dhr. V. Hazelhoff, coördinator Wetenschapswinkel Taal, Cultuur en Communicatie, Faculteit der Letteren