Met nudging de fietsenchaos te lijf

Gezond voedsel op ooghoogte, elektronische borden met smileys, rode lopers tegen het parkeren van fietsen. We worden allemaal regelmatig ‘genudged’: verleid om bepaald gedrag te vertonen. Koen Bandsma onderzoekt hoe dit uitpakt op straat. Een lesje nudging aan de hand van vijf voorbeelden.

_{Tekst: Eelco Salverda, afd. Communicatie RUG / foto's: Merel Weijer, afd. Communicatie RUG}

Een schouderklopje

Hoe voorkom je dat auto’s te hard rijden, afval op straat of een chaos door verkeerd gestalde fietsen? Hoe zorg je ervoor dat mensen gezonder eten of meer bewegen? Het gebeurt onder meer door nudging. De term is afgeleid van het Engelse ‘to nudge’ en betekent zoveel als ‘een duwtje geven’ in de richting van gewenst gedrag. Iedereen wordt genudged, soms zichtbaar, soms minder zichtbaar. Hoe herken je een nudge? Koen Bandsma, onderzoeker aan de RUG: ‘Een nudge stimuleert gedragsverandering, door gebruik te maken van psychologische mechanismen die ten grondslag liggen aan ons gedrag, bijvoorbeeld door gewenst gedrag zichtbaarder of leuker te maken. Bijvoorbeeld zo’n elektronisch bord in de bebouwde kom dat een smiley toont of een duim omhoog geeft als je niet te snel rijdt. Je krijgt dan directe feedback op wat je doet. Of een pianotrap, naast een roltrap. De treden zijn zwart-wit geschilderd als toetsen van een piano en als je eroverheen loopt hoor je muzieknoten. Gezond traplopen maak je zo leuker. Of een bord naast de provinciale weg: ‘93% van de mensen houdt zich hier aan de snelheidslimiet’. Mensen doen vaak wat anderen doen, ook al zijn ze zich daar niet altijd van bewust. Nudging is echter nooit een verbod, of iets onmogelijk maken, of gedrag sturen met financiële prikkels.’

Krioelende weggebruikers

Ook ‘shared space’ is een voorbeeld van nudging. Een planologisch concept waarbij zo weinig mogelijk is voorgeschreven of verboden. Verkeersborden en -lichten zijn afwezig, weggebruikers krioelen ogenschijnlijk chaotisch door elkaar. Mensen moeten er samen uitkomen en verantwoordelijkheid nemen. En dat betekent: uitkijken! Wat is er nudging aan shared space? ‘Veel gedrag is gewoontegedrag,’ legt Bandsma uit. ‘Met shared space doorbreek je dat. Je creëert prikkels waardoor automatisch gedrag lastiger is om vol te blijven houden. Daardoor ga je beter opletten. Mensen ervaren shared space vaak als onveiliger, maar uit onderzoek blijkt dat het meestal wel leidt tot minder ongelukken.’

Goedkope en gemakkelijke maatregelen

De goede oude ‘blikvanger’, vaak te vinden naast een oprit van de snelweg of langs het fietspad. Nudging avant la lettre. De term kennen we sinds 2008, maar het principe bestaat natuurlijk al veel langer, zo beaamt Bandsma. Volgens hem is het anderzijds wel iets dat echt bij deze tijd past. ‘De overheid trekt zich terug, burgers krijgen meer verantwoordelijkheid. En het is vaak relatief goedkoop. Een rode mat, of een rol plakband om een vak te markeren en je bent er al.’ Het houtje-touwtjewerk dat nudging soms lijkt betitelt Bandsma als professioneel pragmatisme: ‘De evaluatie van maatregelen blijft er vaak bij omdat nudges doorgaans weinig kosten en de evaluatie een stuk duurder is. Bovendien zou je dan ook moeten beginnen met een nulmeting.’

De kracht van de rode fietsmat

Door het praktisch autovrije centrum en de vele studenten struikel je in de binnenstad van Groningen letterlijk en figuurlijk over de grote hoeveelheid geparkeerde of neergekwakte fietsen. Een ontwikkeling die onlangs al leidde tot het idee om sommige straten maar helemaal voor fietsen te verbieden. Met tape gemarkeerde fietsvakken, rode matten om fietsparkeren voor winkels te voorkomen – het zijn vormen van nudging die het probleem een beetje indammen. ‘Bij de rode fietsmat zie je heel mooi dat onbewuste niveau waar nudging een beroep op doet,’ verduidelijkt Bandsma. ‘Het is een signaalkleur – pas op! Terwijl je best je fiets erop kunt zetten, doet niemand het. Zoiets is goedkoop en geeft net even wat ruimte aan voetgangers of hulpdiensten in een noodgeval.’ Maar het probleem zal nog wel even blijven. Het centrum van Groningen wordt steeds auto- en busluwer, het aantal studenten blijft stijgen. Een verbod op fietsen in sommige straten dan? ‘Hoe zou je dat moeten handhaven,’ verzucht Bandsma. ‘Bovendien zit de gemeente Groningen niet echt op de lijn van handhaving, het beleid is meer gericht op opvoeden.’ En fietsen is toch ook gezond en zorgt niet voor vervuiling, relativeert hij.

Fietsenkelders

Niet alle nudges werken even goed. Het Fries volkslied dat ging spelen als een auto met bepaalde snelheid passeerde, leidde al snel tot irritatie bij omwonenden en ook de pianotrap is volgens Bandsma maar eventjes leuk. Wanneer werkt het wel? ‘Een nudge is geen wondermiddel. Je moet het eigenlijk altijd combineren met andere maatregelen. Zo’n fietsprobleem, dat vergt een grotere, integrale aanpak, met ook andere maatregelen zoals fietsenkelders, flexibele parkeerplekken, fietsstewards. Om gedrag te beïnvloeden heb je onder meer verandering van de sociale normen nodig. En wil je die veranderen dan ligt er een taak voor onderwijs, voorlichting, etcetera. De planologie en nudging kunnen daar een beetje bij helpen.’ Heeft het niet iets betuttelends? Al die aanwijzingen om je gedrag te sturen? ‘Gedrag sturen met ‘trucjes’ kan betuttelend overkomen,’ zegt Bandsma. ‘Het hangt wat van de nudge af. Een duimpje omhoog vind ik zelf niet per se betuttelend. En vergeet niet dat het vaak een uitvloeisel is van beleid van de gemeente en beslissingen van de gemeenteraad. In zekere zin is dit een democratische wens. Uit onderzoek blijkt ook dat burgers dit best wel willen en verkiezen boven boetes of andere vormen van handhaving.’ Mocht je binnenkort even omlopen om de fiets elders neer te zetten, of even op de rem trappen bij een boze smiley, dan weet je het voortaan: je bent genudged…