De Weltanschauungs-bubbel

Wetenschappers en deskundigen gebruiken steeds vaker de term ‘wereldbeschouwing’ om een nieuw soort politiek aan te duiden. Hierin lijkt de ene groep niet langer bereid tot een dialoog met de andere, als die er verschillende denkwijzen op nahoudt. Je ziet het in de VS, waar het politieke debat tussen Republikeinen en Democraten gepolariseerd en vergiftigd is. Ook in Europa zijn er soortgelijke conflicten tussen bijvoorbeeld populisten en anti-populisten. Maar als je ervan uitgaat dat wereldbeschouwingen elkaar uitsluiten, beland je snel in een manier van denken die ‘alternatieve feiten’ – of alternatieve interpretatie van feiten - toelaat en bijgevolg een gebrek aan begrip. Godsdienstwetenschapper Todd Weir concludeert daarom: ‘It is healthy to resist thinking in terms of worldviews.’

Tekst: Gert Gritter, afd. Communicatie RUG / foto's: Hesterliena Wolthuis

Weir onderzoekt de geschiedenis van de term ‘Weltanschauung’ (wereldbeschouwing), als een systematische ordening van de werkelijkheid, gebaseerd op wetenschap, godsdienst of ideologie. Een bijzonder kenmerk is dat het een gesloten complex van denken is, waarbinnen geen ruimte is voor ideeën die er niet in passen. ‘Het begrip “Weltanschauung” – “worldview” in het Engels – lijkt bezig aan een comeback. Nieuwsmedia vragen zich bijvoorbeeld af “what is Trump’s worldview?” of spreken van een “clash of worldviews” tussen voor- en tegenstanders van de Brexit. Het woord heeft een lange geschiedenis en het zinvol te kijken naar de achtergronden.’

In 1965 werd Weir geboren in het Duitse Straubing, uit Amerikaanse ouders. Hij groeide op in de VS, maar bleef een band voelen met zijn geboorteland, reden waarom hij geïnteresseerd bleef in Duitsland, de Duitse geschiedenis en de Duitse taal. Als historicus deed hij archiefonderzoek dat over de DDR ging, maar vond de bronnen die hij moest lezen ‘slaapverwekkend’. ‘Het marxistisch-leninistische discours, met zijn gesloten karakter, maakte het onderzoek vreselijk “boring”. Zo circulair, zo beperkt, zo benauwend.’ Misschien is daar zijn belangstelling voor het concept ‘Weltanschauung’ en bijbehorende praktische bezwaren ontstaan.

Kulturkampf

Het begrip ‘Weltanschauung’ werd algemeen bekend tijdens de ‘Kulturkampf’ in Duitsland: de machtsstrijd in de negentiende eeuw tussen enerzijds het secularisme met zijn ‘nieuwe’ wetenschappelijke ideeën en anderzijds het katholicisme en protestantisme, met hun ‘oude’ christelijke zienswijzen. Volgens Weir zou het secularisme niet alleen gezien moeten worden als tegenbeweging tegen de bestaande christelijke geloofsstromen, maar als een confessionele stroming op zich. Het secularisme had een duidelijke wereldbeschouwing en was geïntegreerd in het politieke systeem. Daardoor werd het in veel opzichten Duitslands vierde geloofsovertuiging, na katholicisme, protestantisme en jodendom.

Er zijn veel soorten wereldbeschouwing geweest sinds de term omstreeks 1790 werd geïntroduceerd door Immanuel Kant, tijdens de Franse Revolutie. Het was een kenmerk van het communisme in de Sovjet-Unie, het fascisme in Italië en het nazisme in Duitsland, als gesloten ideologische systemen die alles verklaarden en niets toelieten wat er niet in paste. Als Hitler over het nazisme sprak, gebruikte hij vrijwel nooit de term ‘ideologie’, maar had het steevast over ‘Weltanschauung’.

Abraham Kuyper

In het Amerika van nu zijn conservatieve protestanten, vooral ‘evangelicals’, de grootste voorstanders van een wereldbeschouwing geworden. ‘They are fascinated with worldview,’ zegt Weir. Dat heeft een lange voorgeschiedenis. De christelijke Weltanschauung heeft haar ontstaan opmerkelijk genoeg te danken aan de seculiere wereldbeschouwing die eraan vooraf ging. Secularisten beweerden dat hun wereldbeschouwing alles kon ordenen en verklaren op grond van de moderne wetenschap en techniek. In dat denksysteem was geen plaats meer voor religie. In reactie daarop grepen zowel protestanten als katholieken dit krachtige idee aan, maar dan ingevuld met een christelijke inhoud. Zij namen over wat de secularistische ‘vijand’ had bedacht en imiteerden dat om hem voorbij te streven.

Een grote rol is hierin weggelegd voor Abraham Kuyper (1837-1920), de Nederlandse theoloog en staatsman. Kuyper was minister-president (1901-1905), stichtte een universiteit (de Vrije Universiteit in Amsterdam), begon een krant (‘De Standaard’), richtte de eerste politieke partij van Nederland op (de Anti-Revolutionaire Partij) en vormde een gereformeerde kerk (in 1892 opgegaan in de Gereformeerde Kerken van Nederland). Binnen dit gereformeerde bolwerk konden zijn volgelingen zich terugtrekken en weerstand bieden aan de krachten van modernisme en katholicisme. Het gaf de aanzet tot de verzuiling van de Nederlandse maatschappij, die tot ver na de Tweede Wereldoorlog bleef bestaan.

Toen Kuyper Amerika bezocht, predikte hij over het calvinisme als een wereldbeschouwing en zijn denkbeelden kregen een warm onthaal. Sinds WO2 deden evangelisch fundamentalisten in de VS wat Kuyper eerder in Nederland deed. Zij ontwikkelden hun eigen pers en media, evenals eigen scholen en universiteiten. Bovendien gebruikten ze de ‘Weltanschauung’ om het geloof filosofisch te verdedigen met het argument dat christenen niet in discussie hoefden te gaan met niet-gelovigen over feiten in de Bijbel, omdat zij deze benaderden met radicaal andere veronderstellingen en uitgangspunten. Andere wereldbeschouwingen betekenden andere waarheden en andere manieren om de Bijbel te lezen.

Clash

Weir: ‘Ik denk dat het idee van de wereldbeschouwing slecht is voor de democratie en ook voor de wetenschap. Mensen praten niet meer met elkaar, omdat ze veronderstellen dat ze toch niets gemeen hebben en er geen basis meer is voor wederzijds begrip. Als elk kamp ervan uitgaat dat het zijn eigen waarheid heeft, is er geen aanleiding meer voor wat voor dialoog dan ook. Het is erg lastig los te komen van de eigen veronderstellingen als ze gesloten zijn en niet open staan voor wijzigingen. Dat geldt overigens ook in de wetenschap: overtuigd zijn van je eigen gelijk is niet-wetenschappelijk.

De neiging ontstaat al snel te zeggen dat je niets meer hoeft uit te leggen of te rechtvaardigen. Voorstanders zijn het toch al met je eens, voor tegenstanders doe je geen moeite. Het spreken over een wereldbeschouwing kan ook een strategie zijn om je af te sluiten van een openbare discussie: je hoeft niet meer te luisteren naar de ander, want je hebt toch gelijk. De Amerikaanse pragmatische filosoof Sidney Hook merkte in de jaren 1940 op dat de Sovjets dusdanig redeneerden. Ze zeiden dat de arbeidersklasse in een andere realiteit leefde en dat voor hen dus een andere waarheid gold. In feite was vooral een gemakkelijke manier om het intellectuele ideeëngoed in de Sovjet-Unie af te schermen voor aanvallen van buitenaf. Op dezelfde wijze verdedigen sommige orthodoxe christenen hun geloof door te stellen dat hun wereldbeschouwing hun nu eenmaal een ander perspectief geeft op de werkelijkheid en de waarheid.

In de jaren negentig van de vorige eeuw, na de val van het communisme, werd het einde van de ideologie uitgeroepen en daarmee de strijd tussen ideologieën. In de politiek zijn sindsdien de idealen verdwenen en de verschillen tussen politieke partijen grotendeels weggevallen. Hoe komt het dat het idee van wereldbeschouwing terug is van weggeweest? Een verklaring is wellicht dat je handig godsdienst en politiek met elkaar kunt verbinden. Eigenlijk heeft het zich altijd al ontwikkeld langs de frontlijn van de politieke strijd over religie en secularisme. Men kan zeggen: de islam is de vijand of de buitenlanders zijn het probleem, zoals Trump of Wilders. Het risico is echter dat het denken in wereldbeschouwingen leidt tot verdere polarisatie.’

Curriculum

Todd H. Weir is hoogleraar Culturele Geschiedenis van het Christendom aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de RUG. Zijn specialisme is Duitsland en de transnationale geschiedenis van religie en secularisme. Eerder was hij verbonden aan Queen’s University in Belfast, de Humboldt Universiteit in Berlijn en de University of Washington. Weir is directeur van het Centre for Religion and Heritage. Zijn huidige onderzoek gaat over de wijze waarop het begrip ‘wereldbeeld’ zich de afgelopen twee eeuwen heeft ontwikkeld in de confrontatie tussen secularisten en christenen. In september 2017 won hij de Jacques Barzun Prize 2016 voor het beste boek op het gebied van culturele geschiedenis: ‘Secularism and Religion in Nineteenth-Century Germany: The Rise of the Fourth Confession’. In 2017 hield Weir een Tedx Talk met de titel ‘What’s in a worldview?’.

• Todd Weir
• Tedx Talk ‘What’s in a worldview’