Spinozawinnaar: ‘Onderzoek glutenintolerantie kwestie van lange adem’

Cisca Wijmenga, hoogleraar medische genetica aan de medische faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), is een van de winnaars van de Spinozapremie 2015. Zij ontvangt de belangrijkste Nederlandse onderzoekprijs met name voor haar werk aan het ontrafelen van de genetische achtergrond van glutenintolerantie (coeliakie).

‘Het is een enorme eer en een erkenning voor het werk dat wij de afgelopen twintig jaar hebben verricht in onze groep’, reageert Wijmenga. Al die tijd was de genetica van coeliakie een speerpunt in haar onderzoek. ‘Toen ik begon wisten we nog helemaal niets, nu kennen we ongeveer de helft van de locaties in ons DNA die bijdragen aan het ontstaan van deze ziekte.’

Theorie na 10 jaar bevestigd

Vooral cellen van het afweersysteem lijken overactief te zijn bij patiënten met coeliakie. Het bevestigt een theorie dat Wijmenga tien jaar geleden al opperde: dat coeliakie een gemeenschappelijke basis zou hebben met andere auto-immuun ziekten zoals reuma, multiple sclerose of de ziekte van Crohn. ‘Het kan betekenen dat medicijnen die bij de ene ziekte werken ook geschikt zijn bij andere auto-immuunziekten.’

Erkenning voor duizenden patiënten

De voortgang in het onderzoek naar coeliakie is wel een kwestie van lange adem. ‘De impact op het dagelijks leven van patiënten is nog beperkt. Het kan zomaar nog twintig jaar duren voordat dit soort onderzoek tot een concrete behandeling leidt.’ De Spinozapremie ziet Wijmenga ook als een erkenning voor de duizenden patiënten die hebben meegewerkt aan haar onderzoek. ‘Mijn droom is dat er nog eens een simpele test komt voor coeliakie. Nu lopen zeven van de acht patiënten er mee rond zonder dat ze het door hebben.’

De ziekte veroorzaakt algemene klachten, zoals vermoeidheid. ‘Soms ontdekken we coeliakie bij familieleden van patiënten, die zeggen nergens last van te hebben. De vermoeidheid is gewoon deel van hun leven, denken ze.’ Met een glutenvrij dieet blijken ze dan enorm op te knappen.

Het genoom van Nederland

Ook in andere projecten onderzoekt Wijmenga de relatie tussen genen en gezondheid. Zo gaf zij leiding aan het landelijke project ‘Het genoom van Nederland’, dat het DNA van 250 trio’s van twee ouders plus een kind analyseerde. Een verrassende uitkomst was dat veel mensen schadelijke mutaties bleken te hebben en toch niet ziek waren.

‘Dan wil je weten waarom de een wel ziek wordt en de ander niet’, zegt Wijmenga. Het Groningse project Lifelines is bij uitstek geschikt om daar achter te komen. Groningse onderzoekers volgen jarenlang de gezondheid van 167.000 inwoners van de drie noordelijke provincies. Zo blijkt welke mensen met een genetisch risico daadwerkelijk ziek worden.

Ideeën genoeg

Wat Wijmenga precies gaat doen met de 2,5 miljoen euro zal zij bij de uitreiking op 14 september onthullen. ‘Daar ga ik deze zomer eens goed over nadenken.’ Ideeën zijn er genoeg. ‘Zoals het achterhalen van de oorzaak voor het ontstaan van coeliakie via Lifelines. Maar ook denk ik aan onderzoek naar het afstemmen van medische behandelingen op de genen en andere eigenschappen van de patiënt, personalized medicine.’

Zij benadrukt dat de Spinozapremie ook belangrijk is om haar onderzoeksgroep draaiende te houden. ‘Ikzelf zet vooral de lijnen uit. De jonge mensen in het lab doen het meeste werk. Met dit geld kan ik ze de ruimte geven om zich verder te ontwikkelen tot zelfstandige onderzoekers.’

Curriculum Vitae

Cisca Wijmenga (1964) is sinds 2007 hoogleraar Humane Genetica aan het UMCG en de Rijksuniversiteit Groningen. Eerder was zij hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Wijmenga studeerde biologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en promoveerde in 1993 cum laude aan de Universiteit Leiden. Tijdens de eerste jaren van haar carrière ontwikkelde zij een fascinatie voor de grote hoeveelheid informatie die in het DNA ligt opgeslagen. Zij werkte onder meer als post doc in het laboratorium van de Amerikaanse geneticus Francis Collins, die op dat moment leiding gaf aan hetHuman Genome Project, het consortium dat het eerste menselijk genoom heeft afgelezen.

Als hoofd van de afdeling Genetica geeft zij leiding aan ongeveer 250 medewerkers, zowel in de kliniek als in het onderzoek. Zij is (co)auteur van meer dan 400 wetenschappelijke publicaties, die meer dan 27.000 keer zijn geciteerd. In 2012 werd zij verkozen tot lid van de KNAW.

Spinozapremies bij de RUG

De NWO-Spinozapremie van 2,5 miljoen euro is de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap en wordt toegekend aan onderzoekers die tot de absolute wereldtop behoren. RUG-hoogleraren die de Spinozapremie eerder ontvingen zijn:  Theunis Piersma (2014), Ben Feringa (2004), Dirkje Postma (2000) en George Sawatzky (1996)