Kijken zonder te zien

De zintuiglijke waarneming in onze moderne, westerse samenleving wordt sterk gedomineerd door het zien. Andere zintuigen als gehoor en tastzin blijven achter, onder meer in de taal die we gebruiken om de wereld om ons heen te begrijpen en benaderen. Promovendus Piet Devos nam – zonder zelf te kunnen zien – de relatie tussen taal en zintuiglijke waarneming onder de loep. Hij deed dit door het werk te analyseren van twee avant-gardedichters die rond 1920 streefden naar subjectivering van de waarneming. Devos promoveert 28 november aan de Rijksuniversiteit Groningen.

De Chileen Vicente Huidobro en de Fransman Benjamin Péret waren mannen met een missie. Tussen 1920 en 1930 behoorden deze zelfbewuste dichters tot de Europese avant-garde. Ze protesteerden tegen de heersende overtuiging dat de wereld via zintuiglijke waarneming objectief kenbaar zou zijn. Door te experimenteren met nieuwe taalvormen wilden ze laten zien dat onze zintuigen per definitie een subjectieve indruk van de werkelijkheid verschaffen. Ze lieten zich inspireren door film, kubisme en de seksuele bevrijding die de freudiaanse psychoanalyse teweegbracht. Via taal probeerden ze de waarneming en beleving van ruimte, architectuur en het eigen lichaam expres te ontregelen.

Zien en niet-zien

Bijna een eeuw later is voor onderzoeker Devos dit thema onverminderd actueel. Hij kan sinds zijn vijfde niet meer zien door een zeldzame aandoening aan het netvlies. Dat gegeven werkt nadrukkelijk door in zijn onderzoek en andersom. ‘Ik heb zowel de ervaring van het zien als die van het niet-zien. Ik ben altijd visueel blijven denken, maar ik ben tegelijkertijd meer afhankelijk van taal. Het kan zijn dat ik me daardoor scherper bewust ben van die grens tussen taal en perceptie. De conclusie van mijn onderzoek ervaar ik zelf vaak. Wat we zien, horen en voelen hangt niet alleen van ons lichaam af, maar ook van de cultuur-historische omstandigheden waarin we waarnemen en leven.’

De macht van taal

Taal en perceptie zijn de enige manieren om de wereld te kennen, herkennen en van betekenis te voorzien. En juist in combinatie met perceptie blijkt taal gevoelig voor allerlei vormen van inkleuring en vertekening. Devos: ‘Perceptie is persoonlijk, maar via taal kunnen we percepties delen en herkennen. Maar taal doet nog veel meer dan alleen dat mogelijk maken. Taal structureert, selecteert en innoveert voortdurend de manier waarop we de wereld beleven en benaderen. Dat is niet per definitie onschuldig. In onze westerse traditie en taal is een enorme nadruk op het visuele ontwikkeld. Ten koste van voelen en horen.’

Een sterk beeld

Devos ervaart dit zelf tijdens reizen en in het dagelijks leven. Ook in zijn onderzoek trof hij het aan. Devos noemt een foto van de dichter Péret tijdens de Spaanse Burgeroorlog: poserend, met in de rechterhand een geweer terwijl de linkerhand een kat streelt. ‘Het is een beeld waarin veel zit: genot, vrijheid, politiek, geweld, noem maar op. Alle deskundigen kennen dit beeld goed. Het beeld, maar niet de foto. Het aardige is namelijk dat deze nooit ergens is afgedrukt.’

Curriculum vitae

Piet Devos (België, 1983) volgde een opleiding tot vertaler Spaans/Frans en studeerde Literatuurwetenschap. Hij promoveert 28 november 2013 aan de Faculteit der Letteren van de RUG op het proefschrift Talend Lichaam. De visuele en haptische waarneming in de avant-gardepoëzie van Huidobro en Péret. Promotores zijn prof.dr. Hub. Hermans en prof.dr. G.J. Dorleijn. Vorig jaar werkte Devos mee aan het boek Architectuur door andere ogen (uitgegeven bij De Kunst), waarvoor hij onder meer te gast was bij De Wereld Draait Door.