Oratie Jeroen Smit: ‘Waakhond van de democratie moet wakker worden’

Dagbladjournalisten onderkennen onvoldoende dat het voortbestaan van papieren kranten ernstig wordt bedreigd. Dat stelt hoogleraar journalistiek Jeroen Smit tijdens zijn oratie aan de Rijksuniversiteit Groningen op dinsdag 14 mei. Uit onderzoek van Smit blijkt dat ruim twee derde van de Nederlandse dagbladjournalisten gelooft dat hun papieren krant nog minstens tien jaar blijft bestaan. Bovendien werken journalisten liever voor de papieren krant dan voor de online versie.

Tijdens zijn oratie presenteert Smit de resultaten van zijn onderzoek onder zeshonderd Nederlandse dagbladjournalisten, dat werd uitgevoerd door Tamara Witschge en Eva Schram aan het Research Centre for Journalism and Media Studies. Smit: ‘Juist dagbladjournalisten moeten zich nu over de toekomst van hun vak gaan ontfermen. Zij moeten bedenken hoe hun belangrijke vak in een online omgeving kan worden vormgegeven en verankerd.’

Reflectie ontbreekt

Die reflectie ontbreekt: 93 procent van de dagbladjournalisten twijfelt niet aan het nut van de eigen werkzaamheden. Wel maakt bijna de helft zich zorgenover zijn toekomst als journalist en gaat twee derde ervan uit dat over vijf jaar het aantal journalisten op de redactie fors zal zijn afgenomen. Smit: ‘Als dagbladjournalisten wordt gevraagd naar het grootste probleem, wijzen ze bijna allemaal op zaken als gratis online concurrentie, vergrijzing, het ontbreken van een verdienmodel of hebzuchtige eigenaren. Vrijwel niemand steekt de hand in eigen boezem.’

Als een kikker in de pan

Veel dagbladjournalisten dreigen volgens Smit terecht te komen in het scenario van de kikker die comfortabel in een pan water zit die langzaam wordt verwarmd. Omdat het langzaam gaat, vergeet de kikker te springen. Op het moment dat het water te heet wordt, lukt springen niet meer. ‘Ik vind dat journalisten nu echt moeten gaan bedenken hoe ze hun werk in de toekomst het beste kunnen doen. We hebben te maken met een zogeheten disruptive innovation. Een vernieuwing die het bestaande model ontwricht. Dat vereist in de eerste plaats een stevige reflectie op de eigen kwaliteiten.’

‘Wat doe ik eigenlijk als journalist en voor wie? En wat moet ik nu anders doen om die taak te kunnen vervullen? Maar wie aan journalisten vraagt wat er verandert op het moment dat hun krant vooral op smartphones of tablets zal worden gelezen, krijgt voor het overgrote deel angstige reacties dat het nieuws nog sneller en oppervlakkiger zal worden. Heel weinig respondenten zien de mogelijkheden om op een betere manier verhalen te vertellen.’

Ondernemende journalisten gevraagd

Smit: ‘Journalisten ontkomen er niet aan zich veel ondernemender op te stellen, te bedenken waar en hoe ze toegevoegde waarde kunnen leveren, en hoe ze hun publiek van dienst kunnen zijn.’ Volgens de hoogleraar zit de weerstand tegen een meer ondernemende houding diep. Dat komt in de eerste plaats omdat het huwelijk met adverteerders tot de komst van internet decennialang voor een relatief gezond bedrijfseconomisch model zorgde. Daarnaast wordt de weerstand gevoed door de angst dat ‘commercieel denken’ de zo belangrijke onafhankelijkheid van de ‘waakhond van de democratie’ in gevaar brengt.

Volgens Smit is dat niet nodig. ‘Een goede journalist ziet zijn werk als een roeping. In combinatie met de wetenschap dat zijn onafhankelijkheid zijn belangrijkste waarde is, hoeft hij niet bang te zijn deze te verliezen. Daar is hij toch zelf bij? Een stevige inhoudelijke specialisatie en de onvermijdelijke verbinding die je daarvoor aan moet gaan met lezers, bronnen en mogelijk zelfs met financiers, zal die behoefte aan een herkenbare onafhankelijkheid verder ondersteunen.’

Nieuwe kansen zijn een feestje

‘Er is nog veel onzeker en onduidelijk, maar het is belangrijk dat juist journalisten zich nu gaan richten op de nieuwe maakmodellen. Op nieuwe manieren van relevante journalistieke verhalen vertellen. Dat wordt een feestje. Denk aan de integratie van bewegend beeld, tekst en geluid, of aan de mogelijkheid om interactief met jouw lezers of volgers om te gaan. Positief is dat uit ons onderzoek blijkt dat een meerderheid van de dagbladjournalisten vindt dat er meer in de onlineredactie moet worden geïnvesteerd. Ruim driekwart vindt bijvoorbeeld dat de krant programmeurs in dienst moet nemen voor de constante ondersteuning en vernieuwing van het online verhalen vertellen.’

‘De talloze nieuwe mogelijkheden om goede journalistiek te bedrijven zouden journalisten moeten opwinden in plaats van intimideren. En als die nieuwe manieren van verhalen vertellen er zijn, komen de verdienmodellen waar vooral uitgevers zich nu zoveel zorgen over maken, vanzelf. Er is nu vooral een grote behoefte aan reflectie, creativiteit en initiatief.’

Nieuwe generatie journalisten

Smit doet zijn oproep aan de Nederlandse dagbladjournalistiek ook vanuit verantwoordelijkheid voor de masteropleiding journalistiek die de RUG aanbiedt. ‘We hebben onszelf de vraag gesteld: waar leiden we onze studenten eigenlijk voor op? We ontkomen er niet aan dat een nieuwe generatie journalisten haar werk op een compleet nieuwe manier zal organiseren, en zich daar in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor moet gaan voelen.’

Curriculum Vitae

Prof. drs. Jeroen Smit is hoogleraar journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Daarnaast is Smit voorzitter het bestuur van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en lid van het Stichtingsbestuur van De Volkskrant. Als onderzoekjournalist verwierf Smit nationale bekendheid met zijn boeken ‘De Prooi: blinde trots breekt ABN Amro’ en ‘Het drama Ahold’. In 2009 was Smit de eerste Alumnus van het Jaar van de RUG.

Lees de volledige oratie: Op eigen benen: verdiepen + verbinden = verheffen + verdienen