Moral agents and victims of circumstances

Oratie: mw. prof.dr. P. Kleingeld, 16.15 uur, Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen

Titel: Moral agents and victims of circumstances

Leeropdracht: Endowed Chair Ethiek en haar geschiedenis

Faculteit: Wijsbegeerte

Op basis van onderzoeksresultaten uit de psychologie heeft een aantal spraakmakende filosofen recent gesteld dat karakter (in de gangbare betekenis) niet bestaat. Over deze stelling en haar implicaties is een levendig debat ontstaan, een debat dat echter in een impasse is beland. In haar oratie laat prof.dr. Pauline Kleingeld zien dat deze impasse doorbroken kan worden. De stelling van de critici berust op onjuiste uitgangspunten.

Volgens deze filosofen beschouwen we handelingen gewoonlijk als uitingen van karaktertrekken (‘zij is een eerlijk mens’), terwijl in werkelijkheid factoren in de handelingssituatie een veel grotere voorspellende en verklarende kracht hebben. De auteurs bekritiseren hoofdstromingen in de wijsgerige ethiek, omdat deze het ontwikkelen van een goed karakter als doel bestempelen. Volgens deze critici moeten we ons richten op ‘situatie-management’, dat wil zeggen het leren vermijden van situaties waarin we geneigd zijn verkeerd te handelen, in plaats van op het ontwikkelen van karakter.

Natuurlijk is er verweer gekomen tegen deze kritiek. Een veelgehoorde verdediging luidt dat een goed karakter nog steeds als ideaal kan gelden, ook als slechts enkelen het kunnen bereiken. Maar de critici laten zich daar niet door overtuigen. Op dit moment beweren beide kampen, op grond van eigen vooronderstellingen, dat ze hun gelijk bewezen hebben. Gegeven het belang van wat hier op het spel staat - morele opvoeding en het eigen moreel handelen - is deze impasse onbevredigend.

Kleingeld richt de aandacht op twee problematische aspecten van het wijsgerig ‘situationisme’. Ten eerste gaat men uit van de veronderstelling dat als mensen normen en waarden onderschrijven maar daar niet naar handelen, hun handelen gestuurd is door omgevingsfactoren. Maar de derde mogelijkheid is dat veel van ons handelen een uiting is van slechte karaktertrekken. Tevens vooronderstelt het ideaal van ‘situatie-management’ zelf een soort karakter, waardoor de situationisten in de praktijk hun eigen theorie weerspreken.

Goed karakter is niet slechts een illusie, maar een onontbeerlijk ideaal. En psychologisch onderzoek naar de invloed van omgevingsfactoren heeft een belangrijke rol te vervullen bij het nastreven ervan.