Fraudezaak Stapel werkt als katalysator in integriteitsdiscussie

Er is op grote schaal sprake geweest van ‘falende wetenschap’ rondom sociaal-psycholoog Diederik Stapel. Dat heeft bijgedragen aan de late ontdekking van de fraude. Het onderzoek naar zijn praktijken en de discussie hierna heeft echter wel gewerkt als ‘katalysator’ voor verbetering. De fraudezaak heeft geleid tot een grote internationale bewustwording van wetenschappelijke integriteit. De discussies over replicatie, data-archivering en de onderzoekscultuur worden met meer nadruk dan ooit gevoerd.

Dit concluderen de commissies Levelt, Noort en Drenth in hun gezamenlijke eindrapport over de affaire Stapel. De commissies onderzochten over welke periode en bij welke wetenschappelijke publicaties van Stapel is gefraudeerd.

Gebleken is dat Stapel in 55 publicaties met zekerheid fraude heeft gepleegd tijdens zijn Groningse en Tilburgse perioden. Daarnaast zijn in totaal elf oudere publicaties uit zijn Amsterdamse en Groningse perioden aanwijzingen voor fraude gevonden. De eerste daarvan dateert uit 1996. In totaal zijn tien promotieonderzoeken ‘besmet’, die door Stapel werden begeleid, zeven uit zijn Groningse tijd en drie uit de laatste jaren in Tilburg.

Onderzoekscultuur

Hoewel Stapel volledig en als enige verantwoordelijk is voor deze omvangrijke fraude, oordelen de commissies ook over de onderzoekscultuur waarbinnen deze fraude mogelijk is geweest. ‘Een cultuur waarin vaak op slordige, selectieve en niet-kritische wijze met onderzoek en data werd omgegaan’, aldus de commissies. Er was ‘van laag tot hoog sprake van een algemene veronachtzaming van fundamentele wetenschappelijke standaarden en methodologische eisen.’ Behalve naar vakgenoten wijzen de commissies ook naar eindredacteuren en reviewers van internationale tijdschriften.

De drie commissies kregen alle medewerking voor hun onderzoek. Zij concluderen dat de discussie rondom de affaire heeft geleid tot een serie aan maatregelen om wetenschapsfraude te voorkomen en klachten adequater te onderzoeken. ‘De KNAW, de VSNU en de Federatie van Europese Academies van Wetenschappen (ALLEA) hebben met het instellen van commissies en het uitbrengen van rapporten bijgedragen aan het debat over de schending van wetenschappelijke integriteit en het voorkomen daarvan’, aldus de commissies. Ook de aanbevelingen van de KNAW-commissie Schuyt dragen hieraan bij.

Binnen het vakgebied van Stapel, de Sociale Psychologie, zijn veel initiatieven genomen ter verbetering van de onderzoekspraktijk. Zo is de vereniging van Sociaal Psychologisch onderzoekers ASPO erg actief op gebied van scholing, data-opslag en replicatieonderzoek.

Rijksuniversiteit Groningen

Naar aanleiding hiervan onderneemt de Rijksuniversiteit Groningen actie om de belangstelling voor wetenschappelijke integriteit bij studenten en onderzoekers te vergroten. Het gaat om meer aandacht voor de omgang met onderzoeksgegevens, het instellen van een ambtseed of –gelofte en om meer onderwijs over wetenschappelijke integriteit.

De Rijksuniversiteit Groningen kent een ‘Regeling bescherming wetenschappelijke integriteit’ die onlangs is aangepast aan de nieuwe modelregeling van de VSNU. Er worden vier vertrouwenspersonen aangesteld bij wie men vermoedens van wetenschappelijk wangedrag kan melden. Bij promoties zullen er standaard twee promotores zijn die de promovendus begeleiden. De universiteit stelt een protocol op waaraan (promotie)onderzoek moet voldoen.

Gedragscode en ambtseed/gelofte

Een bijzondere manier om het belang van wetenschappelijk integriteit te onderstrepen is het invoeren van een ambtseed of -gelofte. Bij de aanvang van hun aanstelling moeten promovendi verklaren dat ze de Nederlandse Code Wetenschapsbeoefening zullen naleven. Het tekenen voor de ontvangst van de code geldt ook voor alle wetenschappelijke stafleden.

Onderwijs

De Rijksuniversiteit Groningen wil in het onderwijs expliciet aandacht besteden aan wetenschappelijke integriteit. In het begin van de opleiding is begrip plagiaat het belangrijkste onderwerp. Later wordt daarop voortgebouwd met aandacht voor ethische vorming, kennis van wet- en regelgeving en gedragscodes, en voor de cultuur - de specifieke wetenschappelijke houding. In het onderwijs wordt aandacht besteed aan het zorgvuldig en waarheidsgetrouw verzamelen van onderzoeksgegevens, en aan valkuilen en dilemma’s van methoden en statistiek.

Meer informatie: Eindrapport van de commissies

Meer over onderzoeksethiek bij de RUG