Tales of the (sometimes) unexpected: the ups and downs of theory and data

Oratie: dhr. prof.dr. R. Spears, 16.15 uur, Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen

Titel: Tales of the (sometimes) unexpected: the ups and downs of theory and data

Leeropdracht: Sociale psychologie, in het bijzonder sociale identiteit

Faculteit: Gedrags- en Maatschappijwetenschappen

Een verhaal over het (soms) onverwachte: de ‘ups and downs’ van theorieën en data

Sociaal psychologen moeten theoretische en experimentele mislukkingen niet alleen aanvaarden maar ook omarmen, zodat zij nieuwe theorieën kunnen ontwikkelen. Dat betoogt prof.dr. Russell Spears tijdens zijn oratie op dinsdag 29 mei.

Sociaal psychologen zijn er trots op dat ze theoriegestuurd werken, en kijken vaak neer op het ‘naïef empirisme’ en het beschrijvend onderzoek binnen hun eigen vakgebied of andere disciplines. Dit komt tot uitdrukking in de hypothetisch-deductieve methode van het positivisme: goede wetenschappers hebben een theorie die ze met experimenten toetsen, en deze theorie wordt aangenomen wanneer de hypothese is bevestigd.

Maar deze methode kent haar beperkingen en zelfs gevaren, stelt Spears. Een ‘top-down’ benadering die zonder meer uitgaat van de theorie kan ook tot conservatisme leiden, doordat zij een conformity bias in de hand werkt - oftewel: systematische fouten door de neiging zich bij de meerderheid aan te sluiten. Daarnaast is falsificeerbaarheid misschien niet de beste manier om te innoveren.

Maar hoe komt een theorie eigenlijk tot stand? Sommige realistische wetenschapsfilosofen stellen een ‘retroductieve’ methode voor, die het zuivere deductivisme en inductivisme overstijgt. Theorie staat daarbij niet uitsluitend aan het begin van onze zoektocht (top-down), maar ontwikkelt zich ook en verklaart zo de soms onverwachte resultaten. In dit model kan een mislukt experiment zelfs tot succes leiden en helpen verklaringen te genereren waar nooit eerder aan is gedacht.

De resultaten die we (in eerste instantie) niet verwachtten, waren vaak het interessantst en vruchtbaarst, constateert Spears als hij terugblikt op zijn eigen carrière. Zulke resultaten zouden de verbeelding en theoretische creativiteit moeten stimuleren. Hoe zouden we onverwachte resultaten eventueel kunnen verklaren? Natuurlijk moeten deze nieuwe ideeën op hun beurt ook worden getoetst.

Spears richt zich op een onderzoekslijn die een resultaat heeft opgeleverd dat niet lijkt te stroken met de belangrijkste theoretische traditie waarin hij heeft gewerkt: de sociale-identiteitstheorie. Dit is een van de zeer weinige theorieën die probeert sociale verandering te verklaren. De theorie stelt dat kansarme groepen zich vooral tegen de huidige situatie zullen verzetten wanneer hun nadelige toestand onrechtmatig en instabiel is. Een onverwachte ontdekking in het onderzoek van voormalig promovendus Daan Scheepers leek die theorie echter tegen te spreken. Dat heeft geleid tot een nieuwe verklaring voor radicaal en extreem gedrag, en een onderzoeksprogramma om deze verklaring te toetsen.