Yesse en de sporen van een rijk verleden

Afgezonderd in de groene zone tussen Groningen en Haren ligt Essen, een verstilde buurtschap op de oostflank van de Hondsrug. Wie vanuit Essen naar het oosten kijkt, ziet de lager gelegen Esserpolder. Door de weilanden van de polder lopen de spoorlijnen van Groningen naar Zwolle en Winschoten. De Vork heet het gebied tussen beiden sporen. Verder naar het oosten bevindt zich een bedrijventerrein dat wordt begrensd door het Winschoterdiep. Daarachter doemt de groene berg op van recyclingsbedrijf De Stainkoeln, omgeven door weilanden.

Niets wijst erop dat dit gebied grote archeologische, cultuurhistorische en landschapshistorische waarde heeft. De bewijzen daarvan liggen verzonken in de bodem van het landschap—maar ook in de Universiteitsbibliotheek Groningen. Het afgelopen decennium is deze waarde en het hiermee verbonden erfgoed volop in de belangstelling komen te staan van allerlei partijen, om uiteenlopende redenen.

Kloosterterrein

In Essen heeft bijna vierhonderd jaar (1215-1594) het op twee na grootste klooster van de provincie Groningen gestaan: het cisterciënzer vrouwenklooster Yesse. Maar liefst 3.173 hectare land had het in bezit. In de middeleeuwse Nederlanden was het een van de grootste vrouwenkloosters. Mogelijk was het ook een bedevaartsoord, vanwege een wonder dat zich daar had voltrokken.

Vandaag de dag is alleen het restant van de vroegere kloostergracht nog zichtbaar. De overige sporen liggen onder de graszoden. Op de plek waar ooit de kloosterkerk stond, woont nu Annemiek Bos. Ze heeft haar grond in 2016 opengesteld voor studenten Archeologie van de Rijksuniversiteit Groningen, die er onder leiding van dr. Stijn Arnoldussen jaarlijks een opgravingscampagne uitvoeren. De vondsten, zoals gebrandschilderd glas, wijzen erop dat het klooster rijker was dan werd vermoed. Om het terrein als cultureel erfgoed veilig te stellen en voor publiek toegankelijk te houden, is het eigendom overgedragen aan de stichting Het Groninger Landschap.

Inmiddels is er ook een bezoekerscentrum Yesse en een stichting die onderzoek verricht en faciliteert en de resultaten daarvan uitdraagt met lezingen, fiets- en wandeltochten. Zo zal in 2022 in Essen en Groningen het driedaagse evenement Van Yesse naar Sint Jan, middeleeuwse mirakelen in kerk en klooster plaatsvinden—om te herdenken dat 800 jaar geleden de beroemde auteur en monnik Caesarius van Heisterbach een bezoek bracht aan klooster Yesse. De Groninger Archieven hebben de route in kaart gebracht die Caesarius in 1220 moet hebben gelopen van Yesse naar de Martinikerk. Deze ‘moderne’ bedevaart is te vinden in de Spacetime Layers App, met rijke informatie over hoogtepunten onderweg.

Esserpolder

Sporen van nog veel oudere bewoning vonden archeologen in de Esserpolder, op het terrein De Vork. ProRail liet hier archeologisch onderzoek uitvoeren vanwege de aanleg van een opstelterrein voor treinen. Tegen de verwachting in—dit gebied aan het stroomdal van de oude Hunze zou te nat voor bewoning geweest zijn—bleek het terrein een archeologische schatkamer te zijn. Vanaf 2015 zijn hier veel resten van bewoning gevonden uit de hele periode vanaf 5000 voor Christus. In de Middeleeuwen was het terrein als zogenaamd corpus-land eigendom van klooster Yesse, dat de zandige veengrond als landerij (weiland) in gebruik had.

Vanwege de cultuurhistorische waarde van de Esserpolder besloot ProRail om hier een archeologisch wandelpark aan te leggen. Zo zou het bodemarchief behouden blijven en de natuurdiversiteit worden verbreed. Het natuurterrein verwijst naar de oorsprong van het gebied. Wandelaars worden met borden en een boerderijskelet geïnformeerd over de bewoningsgeschiedenis. Deze aandacht voor de landschapshistorische waarde versterkt ook de beleving van het voormalige kloosterterrein en de landerijen van Yesse. In de zomer van 2019 is het park officieel geopend.

Stroomdal van de Hunze

De landerijen van klooster Yesse strekten zich nog verder naar het oosten uit, tot aan het huidige Winschoterdiep. Daar lag het stroomdal van de rivier de Hunze, de sterk meanderende rivier langs de oostzijde van de Hondsrug die boven de stad Groningen in het Reitdiep uitkwam en uitmondde in de Lauwerszee. In het lage en natte stroomdal van de Hunze met zijn venige kleigronden lagen de hooilanden van het klooster. De rivier zelf was ook belangrijk voor het klooster, want de kloostergracht was verbonden met de Hunze om goederen af en aan te voeren. Tegenwoordig eindigt de Hunze in het Winschoterdiep, dat via het Eemskanaal uitmondt in de Eems. Voorbij het Winschoterdiep resteert slechts een smal stroompje. De Hunze is ook sterk gekanaliseerd en vrijwel verdwenen uit het landschap van Drenthe en Groningen.

In 1995 besloten Het Groninger Landschap, Het Drentse Landschap en de Natuur- en Milieufederaties van Groningen en Drenthe om samen met beide provincies de oorspronkelijke loop van de Hunze in enkele kerngebieden te herstellen en nieuwe natuur in het oude stroomdal te ontwikkelen (Hunzevisie). Dit werd een succes. Daarom is in 2014 besloten om het complete stroomdal (vanaf de brongebieden in Drenthe tot de monding bij de Waddenzee) te herstellen (Hunzevisie 2030). Ook tussen de kerngebieden wordt nu nieuwe natuur ontwikkeld—dit in combinatie met zorg voor cultuurlandschapselementen, zoals het kloosterterrein Yesse.

De stad Groningen speelt een cruciale rol in het herstel van de Hunze. In het plan Groningen: Stad aan de Hunze is vastgelegd dat de oorspronkelijke route van de Hunze langs de oostkant van de stad zo veel mogelijk terug wordt gebracht. Afgelopen jaren heeft Het Groninger Landschap veel percelen aangekocht ten oosten en zuidoosten van Yesse en de Esserpolder. De Hunze en eeuwenoude natuur kunnen hier terugkeren. Zo wordt de samenhang tussen klooster Yesse, zijn landerijen en de Hunze weer inzichtelijk en ontstaat een gebied van grote cultuur- en landschapshistorische waarde.

Yesse en het Groninger kloostererfgoed

Kortom, actuele aanleidingen genoeg om klooster Yesse in de schijnwerpers te zetten. Dat vraagt ook om aandacht voor het rijke kloosterverleden van Groningen. Net als in het geval van Yesse zijn de sporen van dat kloosterverleden ter plaatse vrijwel verdwenen. Alleen het oude kruisherenklooster van Ter Apel staat nog grotendeels overeind. Verder zijn er in Ten Boer (kloosterkerk), Thesinge (koor van de kerk), Aduard (ziekenzaal) en Yesse (bodemarchief) nog materiële overblijfselen te vinden. Linksboven op de kaart van het Groninger land uit 1589 is nog net een stuk van Schiermonnikoog te zien. Laat daar nou het enige in onze contreien nog werkende klooster staan. Deze cisterciënzer monniken verlieten in 2015 (!) hun abdij in Diepenveen en vestigden zich op het eiland dat oorspronkelijk naar hen is vernoemd.

De Groninger kloosters hebben wel andere sporen nagelaten. Soms laat een oude geografische kaart zien dat ooit ter plaatse een klooster was gevestigd. Soms bestaan er nog boeken die in zo’n klooster zijn gemaakt. Maar meestal is onze kennis gering. Vaak weten we niet eens waar een klooster precies lag, hoe groot het was of hoe het eruitzag. Alle sporen die bewaard zijn gebleven, moeten we dus koesteren als de spaarzame getuigen van een rijk verleden. In de Universiteitsbibliotheek Groningen bewaren we een aantal bijzondere sporen, zoals de zeven verhalen in deze digitale tentoonstelling vertellen.

Met dank aan Annemiek Bos, Bart Flikkema en Annelies Noordhof-Hoorn voor hun kennis en inbreng. Speciale dank aan dr. Stijn Arnoldussen voor zijn tentoonstelling annex reconstructie van het klooster Yesse, en aan Myrthe Westra en Iris Loois.