Fraternalis Amor

Amber Souleymane

Aan het begin van de vijftiende eeuw gingen literatuurliefhebbers in de Nederlanden zich verenigen in rederijkerskamers. De rederijkers, hoofdzakelijk mannen, richtten zich op het schrijven, voordragen en opvoeren van gedichten en toneelstukken in de moedertaal. Ze wisselden hun teksten ook met elkaar uit om die van commentaar te laten voorzien. Rederijkerskamers waren competitief van aard, zowel binnen als buiten de muren van hun stad. Onderlinge krachtmetingen, landelijke wedstrijden en zelfs meerdaagse festivals waren populair vertier.[1] Vandaar dat de zinspreuk van de rederijkerskamer De Distelbloem uit Dendermonde, ‘Fraternalis Amor’ (Broederlijke Liefde), de lading van de georganiseerde rederijkerij van de Lage Landen goed dekt.

In deze virtuele tentoonstelling maakt u kennis met de grootste literaire beweging in de Nederlandse geschiedenis: de rederijkerij.[2] Aan de hand van oude drukken van Bijzondere Collecties worden invloedrijke rederijkers en populaire rederijkersgenres in vier diavoorstellingen belicht.

Ars poetica

De inrichting van de rederijkerskamers lijkt op die van een gilde. De deken of overman leidde het gezelschap. De prince (soms keizer) werd gezien als het hoofd van de kamer. Hij verstrekte kapitaal en loofde prijzen uit. De factor leidde de literaire activiteiten van de dichtvereniging. Dit hield onder meer in dat hij teksten schreef, toneelstukken regisseerde en soms zelfs muziek componeerde. De confreers waren de gewone leden die betaalden voor hun lidmaatschap en soms ook financieel moesten bijdragen aan bepaalde festiviteiten. Ten slotte waren de personagiën de leden die betaalden in natura. Zij werkten bijvoorbeeld als toneelacteur of figurant of hielpen mee aan de opbouw van het toneeldecor.

Een bekende factor was Matthijs de Castelein. Als literair leider van twee rederijkerskamers, Pax Vobis (Vrede zij U) en De Kersauwe, schreef hij De Const van Rhetoriken (1555), het eerste (en enige) handboek voor het maken van rederijkerspoëzie.[3] In 239 strofen zet De Castelein voor ‘alle ancommers ende beminders’ de ‘konst van rhetoriken’ uiteen en schrijft hij over de dicht- en toneelvormen die beoefend kunnen worden. Zo vindt men er voorbeelden, instructies en mogelijke onderwerpen die dichters kunnen gebruiken. Hij baseert zich hierbij op L’art de rhétorique van Jean Molinet, de Vlaamse rederijkerstraditie en de klassieke auteurs, met name Quintilianus, Cicero en Horatius.[4]

Matthijs de Castelein (Pamele bij Oudenaarde, 1485/1486 – Pamele, 1550) was een rederijker, priester en notaris. Zijn devies was: ‘Wacht wel tslot, Castelein’.[5] (foto: Rijksmuseum, Amsterdam)

"De Const van Rhetoriken" is misschien wel zijn belangrijkste werk. Het biedt niet alleen inzicht in de (regels van de) rederijkerspoëzie, maar ook in het verloren werk van De Castelein.

In het voorwoord roept de drukker zijn vakgenoten op om (meer) rederijkerswerk uit te geven. Daarnaast richt hij zich tot dichters en houdt hij een pleidooi voor het navolgen van een aantal Franse humanistische auteurs.

Het boek behandelt veel genres; dit blijkt alleen al uit de negen pagina’s tellende inhoudsopgave.

‘Hiernaer volghen diueersche soorten ende sneden van Refereinen/ende eerst van thien regulen.’

Het rederijkershandboek wordt afgesloten met een korte conclusie op rijm waarin De Castelein stelt dat hij met dit werk begon om ‘dees edel const’ te verklaren.

Het refrein

Een geliefd genre onder de rederijkers was het refrein of referein: een gedicht dat uit vier of meer strofen bestaat en waarvan elke strofe eindigt met een of twee identieke regels, ook wel stok of refrein genoemd. De laatste strofe wordt doorgaans aan de prince van de kamer opgedragen en heet daarom ook wel de prince-strofe. Een bijzondere refreinenschrijfster was de Antwerpse juf Anna Bijns. Deze Zuid-Nederlandse dichteres stichtte rond 1536 haar eigen school, Het Roosterken. Hier heeft ze tot 1573 lesgegeven. Bijns dichtte in de stijl van de rederijkers, maar omdat ze vrouw was kon zij geen lid worden van een kamer. Toch wordt Bijns wel als rederijkersauteur beschouwd.

Bijns zette zich af van de protestantse Reformatie en kwam tegelijkertijd op voor de katholieke moederkerk. Haar refreinen verschenen in druk dankzij haar contacten met Antwerpse franciscanen en haar anti-reformatorische opvattingen, met andere woorden: dankzij de goedkeuring van kerkelijke autoriteiten.[6] Anna Biins Konstighe Refereynen (1646), een postuum gepubliceerde refreinenbundel, kunt u raadplegen op de leeszaal van Bijzondere Collecties. Het boek geeft niet alleen een beeld van haar omvangrijke oeuvre, maar ook van het vrouwelijk schrijverschap en van de geloofsstrijd in de zestiende eeuw.

Anna Bijns (Antwerpen, 1493 – Antwerpen, 1575) groeide op in de directe omgeving van het oude stadhuis van Antwerpen (zie hierboven) en werkte er als schoolmeesteres. Bijns’ devies was: ‘Meer suers dan soets’.[7][8] (foto: Rijksmuseum, Amsterdam)

Het voorwerk van deze zeventiende-eeuwse druk is veelzeggend. Bijns wordt op de titelpagina geïntroduceerd als ‘Maeght ende School-meestersse’ en dus niet als dichteres.[9] Ter vergelijking: De Castelein werd in "De Const van Rhetoriken" geïntroduceerd als ‘excellent Poëte moderne’.

Aubertus le Mire prijst Bijns niet alleen vanwege ‘haere uytnemende gheleertheyd’, die immers ‘boven ’t vrouwelijck geslacht gae[t]’, maar ook vanwege ‘haere Goddelijcken iever in’t voorstaen ende beschermen des Oude-Gheloofs’.

De schrijver van dit lied benadrukt dat Bijns zich niet schuldig maakt aan ‘vrouwelijke onbenulligheden’ en dat de refreinen in het licht van het ‘niet-zieke geloof’ (het katholicisme) zijn geschreven. Met deze metafoor impliceert hij dat het protestantisme ‘ziek’ is en dus verkeerd of verwerpelijk is.

Het voorwerk eindigt met de ‘Prologe oft Voor-reden tot den Goedtwillighen Leser’, die de lezer aanspoort tot het ‘oprecht Catholijck Gheloove’.

De Reformatie leeft in Bijns’ refreinenbundel: de katholieke kerk en haar heiligen worden geprezen, terwijl de Lutheranen worden veracht. Hier begint een refrein dat in het licht van het eerste staat. Zo wordt er direct verwezen naar Jeruzalem (‘Sion’), de bakermat van het christendom.

Verder in het refrein komen we meer Bijbelse verwijzingen tegen, zoals:‘De Dooven hooren /de creupelen recht staen: / Den blinden werden d’ooghen open ghedaen’.

In de prince-strofe roept de 'ik' van het refrein de lezer op om God te loven: ‘Looft den Heere met blijden gheeste / Met herpen, trompetten, basoenen claer’.

Een boertig kluchtspel

Kort, komisch en karikaturaal. De klucht was een veel beoefend rederijkersgenre. Een kluchtspel is een beknopt toneelstuk met een eenvoudig plot. De personages zijn doorgaans karikaturaal van aard en het spel staat vaak in het licht van overdaad of bedrog. De rederijkerskluchten boden de mogelijkheid om kritiek op de maatschappij te uiten en zaten bijgevolg vol met satirische elementen.[10] Een klucht werd geschreven om mensen aan het lachen te brengen en was in de zeventiende-eeuwse Republiek de meest opgevoerde vorm van humoristisch toneel.[11] In de Klucht van Buchelioen ’t Kaboutermannetge (1655) wisselen grove dialogen en listige gebeurtenissen elkaar moeiteloos af. Bedrog speelt hierin een grote rol: dochter Annetje misleidt haar nietsvermoedende vader en zijn naïeve knecht. Uiteindelijk zijn zij alle drie de dupe van haar listen. Een uitgebreid overzicht van de inhoud van het kluchtspel vindt u in de onderstaande diavoorstelling.

De “Klucht van Buchelioen ’t Kaboutermannetge” is geschreven door Jan Barentsz.[12] Barentsz. was vermoedelijk lid van de Amsterdamsche Kamer. Het titelblad bevat namelijk het blazoen van de Eerste Nederduytsche Academie en het devies van De Eglentier, de twee kamers waaruit de Amsterdamsche Kamer is ontstaan.[13]

Het kluchtspel begint met vader Meelis en knecht Jilles op het toneel. Meelis beveelt zijn knecht om niemand binnen te laten terwijl hij van huis is. Omdat Jilles ‘zo wat kort van Meemory’ is zal Meelis het voor hem op een briefje schrijven.

Annetje, de dochter van Meelis, voelt zich verschrikkelijk ziek en kan daarom niet met haar vader mee. Jilles zal haar dus moeten bewaken. Snel daarna komt de vrijster van Annetje het toneel op. Samen met zijn liefje bedenkt Karel een sluw plan om toegang tot Meelis’ huis te krijgen.

Annetje voert Jilles dronken waarna ze hem beveelt een dokter te halen. Ze geeft hem instructies die hem naar het huis van Karel zullen leiden.

Karel overtuigt de achterdochtige Jilles ervan de beste arts te zijn en wordt door de knecht meegenomen naar Annetje. Jilles heeft echter niet door dat Karel zijn knecht Buchelioen stiekem meeneemt.

Na Karels ‘diagnose’ stuurt Annetje Jilles weg om een kannetje wijn voor de ‘dokter’ te halen. Wanneer Jilles terugkomt, ligt Karel verstopt onder de dekens en maakt Annetje hem wijs dat de dokter allang weg is. Jilles besluit om zelf de wijn op te drinken.

De als kabouter verklede Buchelioen laat de beschonken Jilles schrikken. In een worsteling met Buchelioen (in het donker) komt de arme knecht bij Annetjes kamer uit. Hij voelt een extra hoofd in het bed en denkt dat het de kabouter is. Hierna stelt hij snel zijn meester op de hoogte.

Eenmaal thuis aangekomen is Meelis verschrikkelijk boos. Hij bedreigt Karel, maar Annetje neemt het voor hem op en beweert dat ze zó bang was geworden van alle geluiden die Jilles maakte, dat ze Karel om hulp vroeg. Meelis keert zich nu tegen Jilles, maar ook hij verantwoordt zijn daden: hij probeerde immers op het huis te passen. Uiteindelijk ziet Meelis alleen zichzelf nog als schuldige.

Karel is inmiddels weggegaan. Omdat Meelis zijn bestek niet kan vinden, gaat hij samen met Jilles op zoek. Buiten lopen ze Karel tegen het lijf, die zich geen moment bedenkt en terugkeert naar Annetje.

Als Meelis en Jilles later aankomen, krijgen ze de deur van het huis niet open. Karel doet net alsof hij de eigenaar is en wil de twee niet binnenlaten. Meelis verklaart dat hij zichzelf zal gaan ophangen in de deurpost, Jilles onderhandelt over mogelijke erfstukken en Annetje, die alles aanhoorde, rent inmiddels naar beneden om haar vader binnen te laten.

Nu zijn de rollen omgedraaid: Meelis en Jilles zitten binnen en Annetje en Karel staan buiten. Karel heeft er genoeg van, maar Annetje smeekt haar vader om haar binnen te laten. Na zijn dochters smeekbeden laat hij haar binnen. Hier eindigt het verhaal voor Annetje, Meelis en Jilles.

Het slotlied over de ‘Sloerie-moer’ Annetje.

Moraliteit

Het spel van zinne of zinnespel was, net als het refrein en de klucht, een favoriet onder de rederijkers. Typerend aan dit belerende rederijkersgenre is de gedachte die de boodschap (zin) van het spel samenvat. Een zinnespel is een allegorisch toneelstuk waarin eigenschappen gepersonifieerd worden. In de zestiende eeuw verschenen doorgaans abstracte begrippen zoals ‘Ghelove’, ‘duecht’, ‘waerheijt’ en ‘licht’ als personages op het toneel. De bekendste personificaties waren de zogenoemde sinnekens: duivelachtige figuurtjes die de hoofdpersoon op het verkeerde been proberen te zetten. Veel zinnespelen werden geschreven voor en opgevoerd tijdens wedstrijden. De meeste werden gehouden tussen rederijkerskamers afkomstig uit één gewest of provincie.

Het beroemdste voorbeeld van zo’n wedstrijd vormt het Antwerpse Landjuweel van 1561, waaraan veertien rederijkerskamers uit Brabant deelnamen. Deze wedstrijd was georganiseerd door de plaatselijke rederijkerskamer De Violieren. Het festijn duurde maar liefst veertien dagen, telde naar schatting zo’n 5.000 deelnemers en vond voornamelijk plaats in de buitenlucht. Dit Antwerpse Landjuweel staat bekend als de grootste rederijkerswedstrijd die ooit gehouden werd. In Spelen van sinne vol scoone moralisacien vvtleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten (1562) staan tijdens het Antwerpse Landjuweel voorgedragen gedichten en opgevoerde toneelstukken. Wedstrijdbundels als deze bieden een unieke inkijk in het zestiende-eeuwse rederijkersbestaan.

De Antwerpse rederijkerskamer De Violieren werd waarschijnlijk rond 1400 opgericht als onderdeel van het machtige Sint-Lucasgilde (het ambachtsgilde van de schilders). Hun devies was: ‘Wt Jonsten Versaemt’ (uit genegenheid bijeengekomen).[14]

Deelname aan een landjuweel vond doorgaans plaats op basis van een chaerte (uitnodiging) die vooraf aan alle rederijkerskamers werd toegestuurd. Hierin vond men het reglement van de wedstrijd met daarin het onderwerp van het zinnespel: ‘Dwelck den mensch aldermeest tot consten verwect’ (wat de mens het meest tot kennis aanzet).[15]

Hierboven ziet u de antwoorden van de deelnemende kamers. Zo antwoordde bijvoorbeeld De Goudbloeme dat ‘loflijcke fame midts eerlijck gewin’ (het vooruitzicht van faam, mits eerlijk verkregen) de mens zal aansporen tot het verkrijgen van kennis.

Het speeltoneel (links) met centraal op de basis van het toneel het wapen van het Sint-Lucasgilde en een gravure (rechts) die destijds deel uitmaakte van de chaerte.[16]

Hierboven ziet u de lijst met toegekende prijzen. Zo wint bijvoorbeeld de rederijkerskamer De Roose ‘den oppersten prijs vant spel van sinne’.

Alle deelnemende rederijkerskamers hebben in dit boek een soort eigen hoofdstukje gekregen dat begint met hun blazoen en zinspreuk, gevolgd door de voorgedragen of opgevoerde teksten en een gravure.

De dramatis personae (personagelijst) van het zinnespel van De Roose. Let op de namen van de personificaties: Tverlanghende hertte, Den gheest der wijsheyt, Natuerlijcke inclinatie, Die Mensche, Aerbeyt, Hope tot hoocheyt, Sorghe voor schande en Eere.

Dankzij hun eigen bedrijvigheid en goede archivering, hebben de rederijkers een prachtig en veelomvattend oeuvre achtergelaten. De producten uit de rederijkerij zijn van onschatbare waarde. De rederijkersliteratuur biedt ons immers niet alleen inzicht in de literaire wereld, maar ook in het persoonlijke, religieuze, sociale en politieke leven tussen de middeleeuwen en de moderne tijd. Benieuwd geworden naar hun repertoire? Bekijk de lijst van Rederijkerswerken van Bijzondere Collecties.

Literatuur

[1] Herman Pleij. Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2007.
[2] Bart Ramakers, red. Confirmisten en rebellen. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003.
[3] Dirk Coigneau. “Matthijs de Castelein: ‘excellent poëte moderne.’” In Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie Nederlandse Taal- en Letterkunde (1985): 451-475.
[4] Matthijs de Castelein. De Konst van Rhetoriken. Rotterdam: Felix van Sambir, 1612. uklu 'EP'EP E 242. Universiteitsbibliotheek Groningen.
[5] G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse. “Castelein, Matthijs de.” In De Nederlandse en Vlaamse auteurs. Van middeleeuwen tot heden. Weesp: De Haan, 1985.
[6] Orlanda S.H. Lie. “Middelnederlandse literatuur vanuit genderperspectief. Een verkenning.” In Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 117 (2001): 246-267.
[7] G.J. van Bork en P.J. Verkruijsse. “Bijns, Anna.” In De Nederlandse en Vlaamse auteurs. Van middeleeuwen tot heden. Weesp: De Haan, 1985.
[8] Herman Pleij. Anna Bijns van Antwerpen. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2011.
[9] Anna Biins Konstighe Refereynen. Antwerpen: Hieronymus Verdussen den Jonghere, 1646. uklu A 6558. Universiteitsbibliotheek Groningen.
[10] Karel Porteman & Mieke B. Smits-Veldt. Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2008.
[11] W.A. Ornée. “Het kluchtspel in de Nederlanden, 1600-1760.” In Scenaríum 5 (1981):107-120.
[12] Jan Barentsz. Klucht van Buchelioen ’t Kaboutermannetge. Amsterdam: Dirck Cornelisz. Houthaak, 1655. uklu 'EP'EP E 198. Universiteitsbibliotheek Groningen.
[13] Arjan van Dixhoorn. Repertorium van rederijkerskamers in de Noordelijke Nederlanden 1400-1650. DBNL, 2004. https://www.dbnl.org/tekst/dixh002repe01_01/.
[14] Jeroen Vandommele. Als in een spiegel. Vrede, kennis en gemeenschap op het Antwerpse Landjuweel van 1561. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2011.
[15] Spelen van Sinne. Antwerpen: M. Willem Silvius, 1562. uklu 'EP'EP E 244. Universiteitsbibliotheek Groningen.
[16] Ruud Ryckaert. De Antwerpse spelen van 1561. Naar de editie Silvius (Antwerpen 1562) uitgegeven met inleiding, annotaties en registers. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2011.

Laatst gewijzigd:

04 januari 2021 10:29

View this page in: English