In het dagelijks leven zeggen mensen bijna nooit precies wat ze bedoelen. Dit vinden wij heel normaal, en we zijn er eigenlijk helemaal niet mee bezig tijdens het voeren van gesprekken. Wanneer je er wél op let, bijvoorbeeld tijdens het volgen van het vak Pragmatiek, krijg je een heel ander perspectief op alledaagse gesprekken. Tijdens Pragmatiek heb ik geleerd om te kijken naar de manier waarop mensen taal gebruiken. Bijna alle uitingen die mensen doen, hebben een doel. Uitingen kunnen bijvoorbeeld een vraag zijn, een verzoek, een klacht of een bevestiging. Je zou denken dat we proberen om altijd zo direct en helder mogelijk te communiceren, zodat we dat doel zo efficiënt mogelijk bereiken. Maar heel vaak doen we dat niet, en zeggen we zelfs het tegenovergestelde van wat we bedoelen. Toch begrijpen we elkaar vaker wel dan niet, hoe komt dat?

Wat je zegt is niet wat je bedoelt

Toen ik laatst in de trein zat, hoorde ik een gesprek tussen een jongen en een meisje. Het meisje zei tegen de jongen: ‘Goh, dat was wel een interessante toets, vond je niet?’. De jongen reageerde met: ‘Ja, het was echt vreselijk!’. Als je deze uitingen nader bestudeert, staat er eigenlijk best wel iets geks. Een meisje noemt een toets interessant, en een jongen bevestigt dit door te zeggen dat het een vreselijke toets is. Dat is natuurlijk niet echt logisch, maar toch verliep dit gesprek zonder interpretatieproblemen. De letterlijke zin, ‘dat was wel een interessante toets’, is namelijk wat anders dan wat het meisje bedoelde met haar uitspraak. Ze vond het juist helemaal geen leuke toets. 

Metapragmatic markers als hulpmiddel

Mensen willen natuurlijk dat de luisteraar hun boodschap begrijpt. Hiervoor gebruiken we bijvoorbeeld lichaamstaal en intonatie. Als je iets sarcastisch bedoelt, spreek je het anders uit dan als je het letterlijk bedoelt. Maar om zo goed mogelijk te worden begrepen, gebruiken we ook metapragmatic markers. Dit zijn woorden waarmee de spreker extra informatie geeft over hoe de uiting moet worden opgevat. Neem het voorbeeld van de tieners in de trein. Het woord ‘goh’ is hier een metapragmatic marker. Deze zorgt ervoor dat het voor de jongen makkelijker wordt om het sarcasme in de uiting op te vatten. Het meisje maakt door het gebruik van de metapragmatic marker het dus eenvoudiger voor de jongen om te snappen wat ze bedoelt.

Vlekkeloos interpreteren

De reden dat interpretatieproblemen zo weinig voorkomen, is dat we weten hoe we uitingen moeten opvatten binnen een bepaalde context. Het is niet alleen de spreker die bezig is met een boodschap overbrengen, maar ook de hoorder is eraan gewend om de meest logische interpretatie uit een zin te halen. Dit gaat bijna allemaal zonder dat we er bewust mee bezig zijn, en op die manier gaat het eigenlijk vanzelf. Je zult bijvoorbeeld eerder tegen je collega zeggen ‘kan jij bij de verwarming?’ dan dat je diegene zou bevelen om de verwarming open te draaien. Ondanks het feit dat je niet direct zegt wat je bedoelt, zal die collega begrijpen dat je dit vraagt omdat je wil dat de verwarming wordt opengedraaid. We zijn eraan gewend om de meest waarschijnlijke interpretatie uit te vogelen van een uiting. En dat is heel handig, want één zin kan heel veel betekenissen hebben, afhankelijk van de context. ‘Lekker weertje hè!’ betekent op een zonnige dag heel wat anders dan op een regenachtige dag.  

Pragmatiek in de praktijk

Mijn ervaring is dat je tijdens het vak Pragmatiek vooral bezig bent met het koppelen van de theorie aan de praktijk. Als we een nieuw onderwerp aangereikt kregen, was het eerste wat we deden zelf voorbeelden erbij verzinnen. Op deze manier krijg je echt grip op de stof, omdat je kijkt naar de manier waarop je je eigen taalervaringen kan koppelen aan bepaalde begrippen. Pragmatiek is dus niet alleen nuttig bij het oplossen van een interpretatieprobleem, maar ook nog eens hartstikke leuk om te gebruiken bij het analyseren van gesprekken in de trein.     

Wil je meer lezen van Lotte? Ze schreef ook een blog over Literaire tekstinterpretatie en over de overstap van het hbo naar de universiteit.