De Geodienst: Vikingzwaarden, journalistieke scoops en cholera

De Geodienst van de Rijksuniversiteit Groningen vierde onlangs haar 10-jarig jubileum. In dit artikel blikken we terug op hoogtepunten zoals journalistieke scoops, grootschalige projecten en de beginjaren. 'In het eerste jaar juichten we bij elke mail die binnenkwam.'

_{Tekst: Jelle Posthuma}

De Geodienst is specialist in het weergeven van ruimtelijke data – en een succesvolle. Projecten halen regelmatig het nieuws, zoals recent een opvallend bericht over een stuk Vikingzwaard in Friesland. De unieke vondst is opgenomen in de database Portable Antiquities Netherlands (PAN), vertelt Paul Haan, GIS Specialist & Geodata manager bij de Geodienst. PAN is een typerend voorbeeld van het succesvolle werk van de afdeling. In PAN worden onder meer metaaldetectorvondsten in Nederland in kaart gebracht. Het gaat inmiddels om meer dan 100.000 items. ‘De Vrije Universiteit Amsterdam (VU) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wilden deze database maken. Wij hebben het uiteindelijk gebouwd.’

Op de kaart dankzij social media

In het begin van de Geodienst gaven Haan en zijn collega’s veel presentaties bij faculteiten en visualiseerden ze datasets, die ze daarna op sociale media deelden. Deze berichten trokken veel aandacht. ‘Soms ontdekken RUG-onderzoekers via sociale media dat de Geodienst bestaat en onderdeel is van de universiteit’, grijnst Haan. ‘We vallen op via deze kanalen, en daardoor weten bijvoorbeeld ook journalisten ons te vinden.’

Journalistieke scoops

Een voorbeeld van samenwerking met media is die met RTL Nieuws, zoals bij het onderzoek naar de aanrijtijd van ambulances. Opvallende uitkomst: er zijn forse ‘bereikbaarheidsgaten’ in Nederland, waar de ambulance niet op tijd kan komen. Een andere samenwerking richtte zich op de wetgeving over hoogspanningslijnen: door straling mocht er niet meer rondom deze lijnen gebouwd worden, vanwege een mogelijk risico op kinderkanker. ‘Wij hebben uitgezocht waar actieve woningbouwprojecten zijn binnen een straal van hoogspanningslijnen. Er bleek toch nog op verschillende plekken in Nederland gebouwd te worden op deze locaties.’ Een ander voorbeeld is de Nieuwbouwmonitor, een online applicatie die inzicht geeft in de totale nieuwbouw op nationale en gemeentelijke schaal. Haan: ‘De onderzoeker of journalist is altijd in de lead van wat ze willen uitzoeken, en wij ondersteunen het met de data en methodologie.’ Binnenkort wil de Geodienst een nieuw project lanceren, genaamd RUGmaps: een Google Maps voor gebouwen van de Rijksuniversiteit Groningen. Sommige ruimtes op de universiteit zijn moeilijk te vinden. Met RUGmaps kunnen gebruikers eenvoudig hun weg vinden.

Vraag naar data-ondersteuning

De Geodienst bestaat sinds de zomer van 2014. In eerste instantie startte de dienst als pilot van één jaar binnen het Centrum voor Informatie Technologie (CIT). ‘Voor die tijd werden bij Ruimtelijke Wetenschappen cd’s uitgedeeld met een licentiecode voor geografische informatiesystemen. Maar er kwam steeds meer vraag naar ondersteuning op het gebied van ruimtelijke data, ook vanuit andere faculteiten.’ Om aan deze vraag te voldoen, werd de Geodienst opgericht. Het eerste jaar was pionieren, vertelt Haan. ‘Het begon met één teamlead, één beheerder en twee studentassistenten. Zelf ben ik na een half jaar als derde student-assistent begonnen. In het eerste jaar juichten we bij elke mail die binnenkwam: er was weer een vraag, mensen wilden weer wat van ons.’

Cholera-uitbraak

Bij de Geodienst draait het voor een belangrijk deel om geografische informatiesystemen (GIS) en datamanagement. ‘Een GIS is een applicatie om kaarten mee te maken. Het programma zet data op een kaart, waardoor je een relatie tussen data en locaties kunt leggen.’ Haan legt het belang van deze relatie uit met een historisch voorbeeld. ‘De Britse wetenschapper John Snow onderzocht begin 19^de eeuw een cholera-uitbraak in Londen. Snow hield nauwgezet bij waar de mensen die stierven aan cholera woonden, en ontdekte een geografische clustering. Hij wist dit gegeven vervolgens te relateren aan één waterput, waar mensen uit de omgeving uit dronken. Zijn conclusie: de mensen die deze waterput gebruikten, hadden een grotere kans op cholera. Dat is het combineren van data en locatie.’

Universiteitsbreed

De Geodienst biedt ondersteuning aan studenten en onderzoekers met vragen over datasets, vertelt Haan. Ook levert de dienst technische hulp bij het gebruik van GIS-applicaties. ‘We verzorgen de gehele levenscyclus van de data: van het vinden of creëren ervan, tot het bewerken, analyseren, visualiseren en delen.’ Uniek aan de Geodienst is de universiteitsbrede opzet: bij andere Nederlandse universiteiten is het beperkt tot één of enkele faculteiten. ‘Inmiddels weten de meeste onderzoekers ons goed te vinden’, vertelt Haan. ‘Denk aan archeologen, landschapshistorici, ecologen, economen, sociologen en psychologen. We hebben bijvoorbeeld meegewerkt aan een onderzoek hoe veilig mensen zich voelen door de aardbevingen in verschillende gebieden in Groningen. Er was een duidelijke relatie tussen waardedaling van woningen en de gebieden waar mensen zich onveilig voelen.’

Lustrum

Eind vorig jaar vond de lustrumviering plaats in het House of Connections met verschillende sprekers, een informatiemarkt en een afsluitende borrel. De dag werd georganiseerd in samenwerking met de Jantina Tammes School of Digital Society, Technology and AI. Dat laatste is geen toeval. Sinds begin 2024 is Govert Schoof, hoofd van de Geodienst, Liaison (contactpersoon) bij de Jantina Tammes School. Inmiddels is het lustrum achter de rug. Hoe gaan de komende jaren eruitzien voor de Geodienst? ‘Datagebruik wordt alleen maar belangrijker’, stelt Haan. ‘Voor data geldt een belangrijke regel: garbage in, garbage out. Als je er troep in stopt, komt er ook troep uit. Dat zie je bijvoorbeeld ook bij AI-modellen. Kunstmatige intelligentie heeft een hoge vlucht genomen. Hoe zorg je ervoor dat je goede data ‘voedt’ aan de AI-systemen? Daar ligt voor ons een grote rol.’

Gebruiksvriendelijk

Bovenal wil de Geodienst onderzoekers en studenten gebruik laten maken van ruimtelijke data. ‘Dat blijven we promoten bij alle faculteiten van de RUG. Je merkt ook dat onderzoekers en studenten steeds meer zelfstandig met data gaan werken door de toegenomen gebruiksvriendelijkheid. De oude GIS-applicaties hadden een hele steile leercurve, nu kun je met drie klikken zelf een kaart maken. Omdat het steeds makkelijker is om te beginnen, neemt het aantal vragen bij ons alleen maar toe. Wij helpen daar natuurlijk graag bij.’

Meer informatie

• Geodienst
• Zie ook: de Kaartentovenaar