Last van een terror-manager?

De kans is groot dat je er ooit mee te maken krijgt: een leidinggevende die jou of een collega tot mikpunt maakt. Organisatiepsycholoog Barbara Wisse doet onderzoek naar dit letterlijk ziekmakend gedrag en legt uit wat je ertegen kunt doen.

^{Tekst: Beau Oldenburg / Foto's: Henk Veenstra}

‘Of ik zelf ooit een vervelende leidinggevende heb gehad?’ Barbara Wisse denkt even na. ‘Ja, als PhD student. Ik had een begeleider die begon te dreigen als hij zijn zin niet kreeg. Op een dag had hij zelfs de voorwaarden waaronder mijn contract ontbonden kon worden uitgeprint en in mijn postvakje gelegd. Bepaalde zinnen had hij gemarkeerd. Later, toen ik een andere begeleider had gekregen, probeerde hij te voorkomen dat ik verder zou kunnen in de wetenschap door de publicatie van mijn artikelen tegen te houden.'

Agressie

Hoogleraar Barbara Wisse weet uit eigen ervaring hoe het is om een onprettige leidinggevende te hebben. De ervaring met haar PhD begeleider zo’n dertig jaar geleden wakkerde haar interesse in macht en leiderschap verder aan. Inmiddels is Wisse een autoriteit op het gebied van destructief leiderschap. ‘Dat is gedrag waarbij een leidinggevende een medewerker het doelwit van verbale en non-verbale agressie maakt. Het kan allerlei vormen aannemen: van uitschelden tot negeren en van belachelijk maken tot onterecht de schuld geven.’

Ziekmakend

Als je met zo’n leidinggevende te maken hebt dan kan dat je leven letterlijk verzieken, legt Wisse uit. ‘Voor de geestelijke gezondheid van de doelwitten is het een ramp. Ze slapen slecht, voelen zich ellendig en gaan meer drinken. Uiteindelijk kunnen ze zelfs een burn-out krijgen of depressief worden.’ Maar het is niet alleen slecht voor de medewerkers, ook op organisatieniveau zijn er negatieve gevolgen. ‘In teams van zulke leidinggevenden is er meer wantrouwen en conflict. Vriendjespolitiek en concurrentie gaan een grotere rol spelen en er is een hoger verloop. Dat wil je als organisatie echt niet.’

Niet normaal

Naar schatting heeft twaalf tot vijftien procent van de werkenden met zo’n leidinggevende te maken. ‘Dat lijkt misschien weinig, maar het betekent wel dat je er waarschijnlijk ergens in je werkende leven mee te maken krijgt.’ Volgens de hoogleraar lijkt het door alle media-aandacht in de afgelopen jaren of dit soort gedrag misschien vaker voorkomt, maar ze kent geen studies die zo’n toename bevestigen. ‘Wat wel verschuift is de norm: wat vroeger misschien normaal was, vinden we nu niet meer kunnen.’

Systemisch probleem

Er is niet één duidelijke verklaring voor waarom sommige mensen zich ontpoppen tot ware terror-managers, aldus Wisse. ‘Het gaat om een samenspel van drie factoren: eigenschappen van de leidinggevende zelf, de organisatiecontext – bijvoorbeeld de regels die er gelden – en de medewerkers. Negatieve kenmerken van leidinggevenden kunnen tot ongewenst gedrag leiden als de organisatie het mogelijk maakt dat dat gebeurt én als medewerkers zich daar niet tegen verzetten of er zelfs aan meedoen. Je moet het dus zien als een systemisch probleem.’

‘Topsport’

Een poos geleden was er veel media-aandacht voor de onveilige werksfeer bij De Wereld Draait Door. Hoe kijkt Wisse daarnaar? ‘Soms zie je dat organisaties een oogje toeknijpen omdat destructieve leidinggevenden wel dingen voor elkaar krijgen. Ze halen bijvoorbeeld veel geld binnen of zorgen voor hoge kijkcijfers. Er wordt dan gezegd dat hun vervelende gedrag erbij hoort omdat het “topsport” is.’ Maar van dit argument is Wisse niet onder de indruk. ’Het is heel simpel: je kunt ook topresultaten behalen als je je wél fatsoenlijk gedraagt.’

Toxische relatie

Mensen die te maken hebben met een leidinggevende die hen het leven zuur maakt, krijgen vaak te horen: waarom zoek je dan niet gewoon een andere baan? Maar volgens Wisse is dat te makkelijk gedacht. ‘Je kunt het vergelijken met partnergeweld. Net zoals dat het vaak lastig is een agressieve partner te verlaten, geldt dat ook voor het beëindigen van een destructieve relatie met een leidinggevende. Slachtoffers geloven dat de agressie aan hen ligt. Of denken dat alle leidinggevenden zo zijn en ontslag nemen dus geen zin heeft. Misschien is er geen ander werk te vinden of probeert de leidinggevende te verhinderen dat ze weg gaan door een negatieve referentie te geven. En soms gaan mensen niet weg omdat ze hun collega’s niet aan hun lot over willen laten.’

Praat erover

Als je zelf met structureel vervelend gedrag te maken hebt dan is het advies van Wisse: blijf er niet mee rondlopen, maar praat erover met anderen. Dat kunnen vrienden en familie zijn, maar het is aan te raden om het ook binnen de organisatie te melden. Bijvoorbeeld bij de vertrouwenspersoon of iemand van HR. ‘Het is dan wel belangrijk dat er sensitief met zo’n melding wordt omgegaan. Dat er niet meteen gezegd wordt “Oh dan moeten we even met z’n drieën om de tafel gaan zitten”. Zo’n gesprek kan er namelijk voor zorgen dat de leidinggevende nog bozer wordt en verhaal haalt bij de “klikspaan.”

Team uit elkaar

In extreme gevallen moeten organisaties niet bang zijn om drastische maatregelen te nemen, vindt Wisse. ‘Soms gaan mensen echt over de schreef. Zo sprak ik met medewerkers van een Belgische organisatie waar een kliekje mensen zich bezighield met allerlei onethische praktijken. Denk aan omkoping en bedreiging van mensen die daar dan wat van wilden zeggen. Alleen de leidinggevende daar weghalen, loste het probleem niet meer op. Je moet in zo’n geval het hele team uit elkaar halen want anders gaat het met een nieuwe leidinggevende gewoon weer verder.’

Communicatie

Wisse heeft naar eigen zeggen een hoop geleerd van haar ervaring tijdens haar PhD. ‘Ik dacht: zo wil ik het zelf in ieder geval niet doen als ik ooit promovendi ga begeleiden.’ Inmiddels begeleidt ze acht PhD studenten en heeft ze er vijftien succesvol naar de eindstreep geholpen. Op de vraag wat voor leidinggevende zij zelf is, blijft het even stil. ‘Dat kun je eigenlijk beter aan mijn promovendi vragen!’, lacht ze. ‘In ieder geval probeer ik respect te hebben voor de inbreng van anderen. Ik probeer duidelijk te communiceren over wat ik verwacht en wat niet. En als er iets niet goed gaat dan heb ik daar liever een open gesprek over dan dat ik een dreigbriefje in een postvakje zou achterlaten.’

Meer informatie

Barbara Wisse

Active bystander

Sinds een tijdje biedt de RUG zogenaamde Active Bystander trainingen aan voor medewerkers. In deze trainingen leer je hoe je op een veilige manier kunt ingrijpen als je grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer meemaakt.
Lees meer over de Active Bystander training

Meer artikelen over Werk en samenwerken

• Voor dezelfde functie krijgen vrouwen nog steeds minder betaald dan mannen