De duistere kant van innovatie – Ethiek als redmiddel?

Innovatie is al decennialang een gevleugeld begrip en wordt gezien als een belangrijke activiteit met legio voordelen. Overheden voeren gericht innovatiebeleid in de vorm van subsidies, belastingvoordelen en innovatiekredieten om economische groei en werkgelegenheid te stimuleren, met als gevolg een toppositie op de European Innovation Scoreboard 2018. En in bedrijven staat innovatie hoog op de agenda om het voortbestaan en een gezonde concurrentiepositie te garanderen. Dit alles leidt tot een stortvloed aan nieuwe producten die het leven van de consument moeten verrijken. Maar is innovatie altijd positief? En als dat niet het geval is, kunnen we dan ethiek gebruiken om de negatieve effecten van innovatie te beperken?

De duistere kant van innovatie

Maar hoewel al die innovatie-inspanningen hebben geleid tot fantastische producten als smartphones, elektrische auto’s, e-readers, kankerbestrijdende nanodeeltjes en strijkvrije overhemden zijn er ook negatieve geluiden te horen over innovatie. Een paar voorbeelden:

• Het veelvuldig gebruik van smartphones en social media gaat ten koste van communicatievaardigheden die essentieel zijn voor sociale interactie. Zo zien veel jongeren tegenwoordig op tegen het voeren van een telefoongesprek en sturen ze liever een tekstberichtje.
• Onderzoekers van het MIT Media Lab en de Ryerson Universiteit in Toronto ontwikkelden Augmented Eternity, waarmee men een digitale versie van zichzelf kan maken die met anderen blijft communiceren na je dood. Iets wat door veel mensen toch als griezelig wordt ervaren.
• Zelfrijdende auto’s zijn de laatste tijd enkele malen in het nieuws geweest omdat de technologie nog niet perfect blijkt en de auto’s dodelijke ongelukken veroorzaakten.

Dit soort voorbeelden roept de vraag op of men wel zo blij moet zijn met al die innovaties die over argeloze consumenten worden uitgestort. Een manier om deze vraag te bestuderen is om innovatie te bekijken vanuit ethisch perspectief.

Ethiek

Ethiek is de discipline die de morele standaarden van individuen of de maatschappij bestudeert om hun redelijkheid en gevolgen in te schatten. Een fraaie omschrijving die er op neer komt dat het gaat om een kritische bezinning over goed handelen. Als we dit combineren met innovatie . In veel gevallen betreft dit een afweging tussen “goed handelen” en “(meer) winst gaan maken”. Zo weten fabrikanten van frisdranken allemaal wel dat suiker niet goed is voor consumenten, maar zolang consumenten de voorkeur geven aan zoete dranken is er weinig aanleiding om minder suiker in de frisdranken te verwerken. Sommige Amerikaanse steden als Chicago proberen dit op te lossen door extra BTW te heffen op dit soort frisdranken, maar dit heeft nauwelijks effect op de consument.

In de context van innovatie kunnen we drie groepen ethische vraagstukken onderscheiden:

1.  Ethische vraagstukken met betrekking tot de selectie van innovatieprojecten

Bij het beantwoorden van de vraag of men een bepaald innovatieproject wel of niet gaat starten moeten ethische overwegingen ook worden meegenomen. Levensechte sexrobots kunnen sociaal isolement verlichten en gebruikt worden voor een therapie voor verkrachters en pedofielen, maar roepen ook sterke weerstand op. Vooraanstaande wetenschappers als Stephen Hawking gaan nog verder: ze waarschuwen tegen de gevaren van kunstmatige intelligentie en schetsen een scenario waarin de mensheid het veld moet ruimen voor computers en robots. Meer inzicht in de maatschappelijke consequenties van innovaties helpen bij het maken van ethisch verantwoorde keuze.

2.  Ethische vraagstukken tijdens het uitvoeren van een innovatieproject

Tijdens het uitvoeren van een innovatieproject kunnen uiteenlopende ethische vraagstukken zich voordoen. Hoe presenteren artsenbezoekers bijvoorbeeld een nieuw geneesmiddel aan artsen? Ieder nieuw geneesmiddel wordt heel uitvoerig getest, maar de resultaten van deze testen zijn niet altijd eenduidig. Artsenbezoekers hebben vaak de neiging om alleen de positieve resultaten te vermelden, maar dit geeft een arts een vertekend beeld.

3.  Ethische vraagstukken met betrekking tot het gebruik van innovaties

Consumenten gebruiken innovaties niet altijd zoals ze bedoeld zijn en soms hebben innovaties onverwachte consequenties. Hoe zit het bijvoorbeeld met de privacy van burgers als zelfrijdende auto’s gepaard gaan met camera’s en sensoren langs iedere weg? En zijn al die producten met een internetverbinding wel zo geweldig als hackers op afstand je slimme meter kunnen hacken om te constateren dat je met vakantie bent en je slimme deurslot ineens toch niet zo slim blijkt te zijn? Fabrikanten moeten dit soort ongewenste consequenties zo goed mogelijk voorspellen en voorkomen of verminderen door hun producten slimmer te ontwerpen.

Managen van ethische innovatievraagstukken

Hoe gaat men in de praktijk met dit soort ethische innovatievraagstukken om? Hiervoor gebruikt men de volgende drie methoden:

• Wet- en regelgeving die specificeert waar bedrijven zich aan moeten houden. Een nadeel hiervan is dat het vaak lang duurt voordat dergelijke regelgeving ontstaat en men hierdoor regelmatig achterloopt op de snelle technologische ontwikkelingen.
• Zelfregulering op branche- of bedrijfsniveau. Dit is sneller te realiseren en kan worden toegespitst op de specifieke situatie van een bedrijf(stak). Veel bedrijven hebben een eigen gedragscode, maar helaas wordt hierin nog maar weinig aandacht geschonken aan innovatievraagstukken.
• Organisatiecultuur die is vervat in de normen en waarden die binnen de organisatie worden nageleefd. Het is de taak van het topmanagement om het gewenste gedrag te promoten door de gewenste denkwijze te stimuleren en zelf het goede voorbeeld te geven.

Kortom: Het toepassen van ethiek op innovatievraagstukken biedt mogelijkheden om de negatieve effecten van innovatie te minimaliseren. Maar dit is een nog nieuw terrein waarop nog veel onderzoek nodig is.

Wilt u meer informatie over dit onderwerp, of bent u bereid om aan lopend onderzoek op dit gebied mee te werken door middel van een interview, neem dan contact op met Wim Biemans via w.g.biemans rug.nl.