Blog: Sociale ondernemingen in de praktijk: de worsteling tussen goed doen en geld verdien

Vinci-onderzoeker Theo Postma

Sociale ondernemingen in de praktijk: de worsteling tussen goed doen en geld verdienen
Op Eigen Houtje (OEH) is een wijkonderneming in Emmen en bestaat sinds 2013. Het verkeert sindsdien in een spagaat ten gevolge van haar ambitie, missie en strategie. Een sociale onderneming moet om te overleven tegelijkertijd in haar sociale context gelegitimeerd zijn en economisch gezien levensvatbaar zijn. Gaat het een ten koste van het ander? Volgens ons zijn beide essentieel om voort te bestaan!

Spagaat
Een wijkonderneming laat wijkbewoners nieuwe oplossingen ontwikkelen voor wijk-specifieke problemen, bijvoorbeeld op het gebied van zorg, energie cultuur, veiligheid speelvoorzieningen, vergrijzing en sociale cohesie. Zo is er in deze specifieke  na-oorlogse wijk een school leeg komen te staan. Deze school is geadopteerd door een 30-tal wijkbewoners die met hun stichting OEH de school voor een symbolisch bedrag van de gemeente hebben overgenomen. OEH heeft met een startsubsidie de school opgeknapt met als doel de voormalige klaslokalen aan lokale sociaal ondernemers te verhuren. Ook is geïnvesteerd in een keuken. Er is een moestuin en terras ingericht Een eetzaal is gestart voor vereenzaamde wijkbewoners Die eetzaal wordt gerund door vrijwilligers, mensen in een leerwerktraject, mensen met een verstandelijke handicap en enkele statushouders. De klaslokalen zijn verhuurd aan een dansschool, een onderwijsinstelling, een welzijnsinstelling, een internetbedrijf, de wijkvereniging en tot voor kort een instelling die dagactiviteiten aanbiedt voor hulpbehoevende ouderen. Er wordt gedart, gesjoeld en gekaart. Er vinden kookworkshops plaats, muziekoptredens en er worden computercursussen gegeven. Mensen vinden elkaar om gezamenlijk te wandelen en activiteiten te ondernemen. Zo wordt de lokale wijkeconomie gestimuleerd en versterkt.

Het verdienmodel is dat van een gesalarieerd zakelijk leider die vrijwilligers aanstuurt. Inkomsten komen uit verhuur van ruimten, catering en horeca-activiteiten. Uitgaven betreffen met name salaris, energie en PR-activiteiten. Continue innovatie is een vereiste, naast een sluitende rekening, om de sociale doelstelling en ambitie te realiseren. Om de jaarlijkse exploitatie duurzaam sluitend te houden, blijkt dat de huurprijzen van de ruimten en prijsniveaus van de horeca verhoogd moeten worden. Daarnaast is professioneel management nodig om vrijblijvendheid tegen te gaan. Het bedrijf is zonder marktonderzoek min of meer spontaan gestart, met als uitgangspunt dat het al doende een plaats in de wijk zou gaan verwerven, via een enthousiaste zich uitbreidende groep vrijwilligers, huurders en wijkbewoners als leveranciers en afnemers van diensten. In de loop van de tijd kalft echter, mede door de prijsverhogingen en de professionaliseringsslag, dat enthousiasme en betrokkenheid af. Dit tast de legitimiteit van de onderneming in de wijk aan. OEH staat nu voor het dilemma van solvabiliteit versus legitimiteit om de sociale doelstelling en ambitie te kunnen realiseren en verkeert daardoor min of meer in een spagaat.

Hoe uit de spagaat te komen?
OEH dient voortdurend na te denken over het aanbieden van nieuwe diensten en activiteiten, verduurzaming van het gebouw en de implementatie van nieuwe verdienmodellen. Een recent voorbeeld is het opzetten en exploiteren van een sociaal warenhuis tezamen met een gemeentelijke welzijnsinstelling om wijkbewoners met lage inkomens ten dienste te staan. Een ander voorbeeld is een boodschappendienst voor oudere wijkbewoners, waar voor een laag bedrag boodschappen en medicijnen aan huis worden bezorgd door Wajongers. Dit zijn gehandicapte jongeren met een uitkering, die zo werkervaring opdoen en regelmaat in hun leven krijgen. De lokale supermarkt is hier een belangrijke partner! Dergelijke initiatieven versterken zowel de inkomstenkant als de legitimiteit van de onderneming in de wijk.

 Open innovatie, dat wil zeggen meedenken en participatie van bewoners, vrijwilligers en huurders, maakt het mogelijk om meer ideeën voor activiteiten en inkomstenverwerving te genereren en draagvlak in de wijk te krijgen. Een wijkonderneming als OEH is een knooppunt van sociale relaties waar personen en instanties formele en informele sociale verbindingen met elkaar aangaan. De uitdaging hier is het versterken van zogenaamd netwerkleren. Dit is een vorm van samen leren en organiseren, gedreven door intrigerende vragen met als effect een gedeelde betekenisgeving door samen activiteiten te ontplooien en kennis te delen. Krachtdadig leiderschap is hier noodzakelijk om de interne en externe netwerken met elkaar te verbinden en geschikte initiatieven te ontplooien. Een andere oplossing is om te kiezen voor een andere organisatievorm en de stichting om te zetten naar een b.v. of een gebiedscoöperatie; beide organisatievormen leiden tot meer legitimering in de wijk en betrokkenheid van bewoners en tegelijkertijd versterking van het eigen vermogen.

Het dilemma van een startende sociale onderneming als OEH is in feite een schijntegenstelling.
Legitimiteit en solvabiliteit zijn beide onmisbaar voor de continuïteit van een sociale onderneming; een uitruil in deze is niet gewenst! Door continue innovatie en gezamenlijk leren samen met interne en externe partners (zoals de gemeente en Wijkbelangen) en/of een andere organisatievorm te kiezen is deze schijntegenstelling van sociaal te kunnen zijn door economisch levensvatbaar te zijn op te lossen. Een sociale onderneming moet een sociale doelstelling combineren met een sluitende duurzame exploitatierekening door de interne en externe belanghebbenden duurzaam aan zich te binden via continue organisatievernieuwing. Om de missie en daarvan afgeleide sociale én commerciële doelen in een sociale onderneming te realiseren is een stapsgewijs leerproces voor de betrokkenen nodig.

Dr. Theo Postma is als zelfstandig onderzoeker verbonden aan de vakgroep Innovatie management en strategie van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Rijksuniversiteit Groningen zijn expertisegebieden zijn: strategie, innovatie en corporate governance. Zijn belangstelling gaat uit naar sociale ondernemingen, alternatief lokaal geld (LETS) en bestuurlijke vraagstukken. T.J.B.M.postma@rug.nl.

Mr. Kaspar van den Ham MPM is directeur-secretaris van de Handvestgroep Publiek Verantwoorden (HPV), een samenwerkingsverband van 11 publieke organisaties. HPV promoot good governance voor publieke dienstverleners met een eigen code Goed Bestuur Publieke Dienstverleners en governance auditmiddelen. Van den Ham is in zijn vrije tijd vrijwilliger bij de KNHM waar hij burgerinitiatieven en maatschappelijke bedrijvigheid met raad en daad ondersteunt. Van den Ham is jaren bestuurslid geweest van de coöperatieve bakkerij Ons Belang in Peize. kasparvandenham@gmail.com