Gender

Econoom is een mannenbaan, verpleger is een vrouwenbaan. Vrouwen mogen huilen maar mannen niet. Vrouwen houden van winkelen, mannen van voetbal. Verschillende culturen hebben verschillende opvattingen over wat de verschillen zijn tussen mannen en vrouwen. De sociaal-culturele betekenis die wordt gegeven aan de sekseverschillen tussen mannen en vrouwen bepaalt daarmee hoe je de bovenstaande vragen beantwoordt. Hoe werkt dit precies? Mannen en vrouwen hebben een verschillend lichaam. Aan deze biologische verschillen geven mensen ook een culturele betekenis. De culturele betekenis die we aan biologische verschillen hechten bepaalt niet alleen hoe we onszelf en elkaar zien, maar ook de ideeën die we hebben over welke rollen mannen en vrouwen kunnen spelen in de maatschappij. Omdat deze ideeën cultureel bepaald zijn, kunnen ze ook per cultuur verschillen. De ideeën die wij in Nederland hebben over wat mannelijke en vrouwelijke eigenschappen zijn, zijn heel anders dan de ideeën in Azië, Afrika of Latijns Amerika. Ook verschillen onze ideeën van nu met die uit de Middeleeuwen of de 18^de eeuw.

Lijkt het je interessant om je te verdiepen in deze kwesties? Denk dan na over een profielwerkstuk met gender als onderwerp. De ideeën over gender zijn complex en de literatuur is pittig. Dus als jij toe bent aan een uitdagend onderwerp voor je profielwerkstuk, dan is gender echt iets voor jou!

Het verschil tussen sekse en gender

Wat is gender eigenlijk? Vaak wordt de term uitgelegd door het verschil tussen sekse en gender te noemen. De term ‘sekse’ verwijst naar onze biologische eigenschappen, zoals de chromosomen, voorplantingsorganen en hormonen. Gender is juist gebaseerd op sociale factoren; zoals de opvattingen die we hebben en de opvoeding die we krijgen. Vroeger werd gedacht dat sekse en gender hetzelfde zijn. Deze visie, die biologisch determinisme wordt genoemd, gaat ervan uit dat mannelijkheid samenvalt met diegenen die biologisch gezien man zijn en vrouwelijkheid samenvalt met diegenen die biologisch gezien vrouw zijn. Kortom, alle mannen zouden mannelijk zijn vanwege hun biologische status als man. Volgens biologisch determinisme worden sociale, psychologische en gedragseigenschappen veroorzaakt door onze stofwisseling. Vrouwen zouden bijvoorbeeld energie conserveren waardoor ze passief en conservatief zijn, en ongeïnteresseerd in politiek. Van mannen werd juist gedacht dat ze een overschot aan energie hadden waardoor ze energiek, gepassioneerd en gedreven werden en daardoor ook geïnteresseerd in politiek. Vaak werden deze biologische ‘feiten’ gebruikt om sociale en politieke verhoudingen vast te leggen. Vrouwen kregen bijvoorbeeld geen politieke rechten, omdat hun fysieke gestel daar niet geschikt voor zou zijn; ze waren er immers toch niet in geïnteresseerd.

Feministen hebben juist gepleit voor een onderscheid tussen sekse en gender; verschil in gedrag en psychologie hebben niet een biologische, maar juist een sociale oorzaak. De Franse filosofe en feministe Simone de Beauvoir zei bijvoorbeeld dat je niet als vrouw wordt geboren, maar dat je een vrouw wordt. Het idee achter deze uitspraak is dat de eigenschappen die wij associëren met mannelijkheid en met vrouwelijkheid niet een biologische verklaring hebben. In plaats daarvan denkt de Beauvoir dat deze verschillen cultureel worden aangeleerd.

Biologisch determinisme komt tegenwoordig niet veel meer voor. Toch worden nog steeds verschillen tussen mannen en vrouwen verklaard door biologische oorzaken. Zo werd bijvoorbeeld in 1970 nog gesteld dat vrouwen geen piloten zouden moeten worden, aangezien ze elke maand hormonaal onstabiel zijn (Rogers 1999, 11). Een recenter voorbeeld is de publicatie van Dick Swaabs boek Wij Zijn Ons Brein. In dit boek legt Swaab de nadruk op wat er in ons brein gebeurt. Swaab is ervan overtuigd dat de basis voor menselijk gedrag in de eerste plaats in de hersenen ligt. Hij stelt dan ook dat onze genderidentiteit al in de baarmoeder wordt bepaald.

Aangezien de genderrol een culturele constructie is, kan deze ook veranderen als de cultuur verandert. Dit kan worden gezien in de recente aandacht voor wat mannelijkheid precies is. Met name de angst dat mannen hun mannelijkheid verliezen staat centraal. Nu vrouwen ook werken, hun eigen geld verdienen en er niet altijd voor kiezen om thuis te blijven om voor de kinderen te zorgen, lijkt de mannelijke ‘rol’ in gevaar. Mannen moeten nu meehelpen met het huishouden, koken, en op de kinderen passen. Hoe passen mannen zich aan, aan de verandering in eigenschappen die nu van ze verwacht wordt? En hoe kijken vrouwen tegen deze nieuwe invulling van mannelijke eigenschappen aan? De afgelopen tijd is er in de opiniebladen veel aandacht besteed aam veranderingen. Zo maakte bijvoorbeeld het artikel van Paulien Derwort in de NRC veel reacties los. Ze bepleitte dat vrouwen ‘een echte man willen, geen knaap met v-hals’. Voor je profielwerkstuk zou je kunnen kijken wat je vanuit een genderperspectief over deze recente discussie zou kunnen zeggen.

Gender als sociale constructie

De Beauvoir stelt dus dat gender een sociale constructie is. Mannen en vrouwen worden in zekere zin opgevoed en gesocialiseerd in hun genderrol. Hoe gebeurt dit? Eén van de voorbeelden is het speelgoed dat we aan kinderen geven. Jongens krijgen vaak speelgoed waarmee ze worden gestimuleerd om actief en competitief te zijn. Ze krijgen bijvoorbeeld speelgoedwapens, een action man, of bouwpakketen. Meisjes daarentegen krijgen vaak speelgoed dat zorgzaamheid en rust stimuleert of de nadruk legt op uiterlijk. Typisch speelgoed voor meisjes zijn bijvoorbeeld barbies, speelgoedkeukentjes en make-up. Op de speelgoedafdeling voor meisjes draait het daarom vaak om schoonheid, rust en zorgzaamheid. Terwijl op de jongensafdeling de nadruk ligt op actie, agressie en kracht. Speelgoed is maar één voorbeeld van de manier waarop gender sociaal geconstrueerd wordt. Kleren zijn een ander voorbeeld. Als meisjes jurkjes dragen is dat normaal, als jongens jurkjes dragen is dat gek. Ook gedrag wat gepast wordt gevonden voor je geslacht is aangeleerd. Wat wordt verstaan onder goed gedrag verschilt voor jongens en meisjes. Competitief, krachtig en stoer zijn kwaliteiten die bij jongens worden gewaardeerd. Terwijl voor meisjes samenwerken, zachtaardigheid en zorgzaamheid 'goede' kwaliteiten zijn. Omgekeerd betekent dit dat als een jongen heel erg zorgzaam en zachtaardig is we dit onmannelijk vinden, en een stoer meisje is onvrouwelijk.

Judith Butler is een van de bekendste auteurs op het gebied van gender. Haar boeken staan er om bekend dat ze erg lastig zijn om te lezen. Eén van haar belangrijkste ideeën is dat gender iets is wat we doen. Gender is een rol die je speelt. De gendereigenschappen komen immers tot uiting in ons gedrag. Hieronder is een interview met haar waar ze uitlegt hoe gedrag onze gender creëert. Het laat ook meteen zien hoe complex haar werk is.

Aletta Jacobs

Eén vrouw die heel veel heeft betekend voor ons denkbeeld over wat het is om vrouw te zijn, is Aletta Jacobs (1854-1929). Aletta Jacobs was de eerste vrouwelijke student aan de HBS, de eerste vrouw die in Nederland universitair onderwijs (aan de Rijkuniversiteit Groningen) volgde en de eerste vrouw die promoveerde. Daarnaast heeft ze zich lang ingezet voor de belangen van vrouwen als hoofd van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht. Dat vrouwen geen kiesrecht hadden was indirect aan Aletta Jacobs gerelateerd: initieel stond er in de grondwet alleen een loongrens als criterium om stemrecht te hebben. Als arts verdiende Aletta Jacobs voldoende om stemrecht te hebben. Op basis hiervan is de grondwet veranderd. In plaats van een loongrens werd nu expliciet aangegeven dat vrouwen geen kiesrecht hadden. Aletta Jacobs is hiermee iemand die de verwachtingen van haar gender niet alleen naast zich neer heeft gelegd, maar actief heeft geprobeerd te veranderen. Gedurende haar leven heeft Aletta Jacobs zich ingezet tegen de heersende ‘dubbele moraal’ en zette ze zich in voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Hiermee is Aletta Jacobs een heel interessante vrouw om nader te onderzoeken in een profielwerkstuk over gender.

Lijkt het je leuk om te kijken hoe de genderrollen eruit zagen ten tijde van Aletta Jacobs en welke verwachtingspatronen Aletta daarmee heeft doorbroken? Denk dan aan een profielwerkstuk over Aletta Jacobs. Dit onderwerp leent zich ook heel goed als combinatie met het vak Geschiedenis.

Houd je van kritisch denken en ga je een discussie niet uit de weg? Dan is de studie Wijsbegeerte misschien iets voor jou. Nieuwsgierig? Kijk voor meer informatie op de website van Wijsbegeerte in Groningen, kom eens naar een open dag of volg onze webklas!