Liekuut | Alette Smeulers: ‘Schending van mensenrechten gaat óók over ons’

In ‘Liekuut’, Gronings voor rechtuit of rechtdoorzee, delen we regelmatig de blik van één van onze wetenschappers op een actueel thema. Zo laten we zien dat RUG-onderzoekers een bijdrage leveren aan het maatschappelijke debat.

‘Het Midden-Oosten staat in brand, in Oost-Europa woedt een oorlog, en de VS koos voor een extreem onvoorspelbare president die de democratie ondermijnt: mensenrechten staan onder druk. Die rechten zijn niet politiek, maar we maken wel op politieke basis de keuze om ons wel of niet uit te spreken: wél tegen Rusland, niet tegen Israël.’ Dat is gevaarlijk, zegt Alette Smeulers, hoogleraar internationale misdrijven. ‘Als we toestaan dat regeringen zich niet aan de verdragen houden, dan is er straks geen rechtstaat meer om ons te beschermen.’

Soeverein

‘Na de Tweede Wereldoorlog hebben we gezegd dat mensenrechten op de internationale agenda moeten komen, dat ze internationaal erkend moet worden en we hebben deze vastgelegd in verdragen. Het doel van die verdragen is de absolute macht van leiders in te perken en burgers tegen hun leiders te beschermen. Maar het internationale recht is ook gebaseerd op het idee dat staten soeverein zijn. De VN is geen supranationale regering en kan alleen in zeer uitzonderlijke gevallen – namelijk als de internationale vrede en veiligheid in het geding zijn – middels de VN Veiligheidsraad optreden. Daardoor staan of vallen de mensenrechtenverdragen met de afspraak dat we ons er allemaal aan houden en de welwillendheid van de VN Veiligheidsraad om op treden. En dat is een probleem wanneer er leiders zijn die zich niet zo veel van die mensenrechten aantrekken.’ 

Sommigen zijn meer gelijk dan anderen

‘Dat betekent dus ook dat we ons moeten uitspreken en via de VN moeten optreden wanneer dat ergens niet gebeurt, maar dat doen we niet consequent. We leven in een wereld waar het recht van de sterkste geldt, waar de machtige leiders de mensenrechten naast zich neer kunnen leggen, omdat andere staten daar heel weinig tegen doen. De keuze om ons wel of niet uit te spreken en in te grijpen is een politieke, afhankelijk van wie onze politieke vrienden zijn. Westerse landen gaan er prat op dat zij de voorvechters zijn van mensenrechten en democratie, maar meten vervolgens met twee maten. De mensenrechtenverdragen zeggen dat we allemaal gelijk zijn, maar nu zijn sommigen meer gelijk dan anderen.’ 

Tornen aan de rechtstaat

‘Los van dat er mensenrechten geschonden worden – wat op zichzelf al erg genoeg moet zijn – brengen we onszelf ook in gevaar door weg te kijken. Het ondermijnt de mensenrechten en de geloofwaardigheid van heel de westerse samenleving, het internationaal rechtssysteem en de VN. Het maakt het makkelijker voor anderen om óók mensenrechten te schenden. En waar het ons nu nog niet treft, zou dat in de toekomst nog wel eens anders kunnen worden. Het doet me denken aan de tekst van Martin Niemöller, en ik parafraseer: “eerst kwamen ze voor de joden, en ik zei niets, want ik was geen jood, toen kwamen ze voor de communisten, de sociaaldemocraten, de vakbondsleden, telkens zei ik niets want ze kwamen niet voor mij. Toen ze voor mij kwamen, was er niemand meer over die kon protesteren.”’

Van kwaad tot erger

‘Het schenden van mensenrechten gaat van kwaad tot erger. En hoe langer je wacht het te stoppen, hoe moeilijker het wordt. Er zijn voldoende voorbeelden van de Tweede Wereldoorlog – of eigenlijk vlak daarvoor – te noemen. Regels over waar joodse musici in het orkest mochten zitten (alleen achterin), bijvoorbeeld. Ga je daar niet tegenin? Dan wordt het bij de tweede regel (ze mogen helemaal niet meer meespelen), nog moeilijker je te verzetten. En de derde, en ga zo maar verder. Immers: als je bij de vierde regel in het verweer komt, geef je eigenlijk toe dat je dat al veel eerder had moeten doen.’

Stelling nemen is niet politiek

‘In Gaza zijn er inmiddels 43.000 mensen gedood – volgens conservatieve schattingen. Velen kunnen ergens wel begrijpen dat Israël na de verschrikkelijke aanslag van Hamas iets wilde doen zichzelf wilde beschermen. Maar zelfs zo’n aanslag rechtvaardigt het huidige geweld niet. En natuurlijk begon het niet op 7 oktober. We zijn nu een jaar verder en dan rijst de vraag: wanneer houdt dat dan op? Wie stopt dit vreselijke geweld? Daar komt bij dat de situatie in het geval van Israël als extreem gevoelig en politiek wordt gezien. Terwijl mensenrechten objectief zijn, en stelling nemen tegen het schenden van mensenrechten is niet politiek, het is de fundamentele basis van de rechtstaat.’ 

Het is al te laat, maar we kunnen het alsnog doen. 

‘Er zijn momenten die we kunnen aangrijpen, zoals een beslissing van het internationaal gerechtshof, een arrestatiebevel van het internationale strafhof of een rapport van Amnesty International. Die momenten veranderen de dynamiek, brengen een kans voor inzicht. Laten we dat aangrijpen als aanwijzing dat we verkeerd bezig zijn. Het is altijd te laat als je het niet in het begin hebt gedaan, maar dat is geen reden om het niet alsnog te doen. ‘

Lees meer

• Alette Smeulers
• Overzicht van alle 'Liekuut' opiniestukken.