Veelzijdige suikers: meer dan zoetigheid

Marthe Walvoort, adjunct-hoogleraar chemische glycobiologie, ziet het overdragen van kennis over suikers als haar missie. Suikers zijn zowel een dikmaker als een essentiële krachtbron. Maar ze zijn veel meer dan dat: suikers spelen een cruciale rol in biologische functies, zoals bacteriële infecties en het bepalen van je bloedgroep.

_{Tekst: Jelle Posthuma / Foto’s: Henk Veenstra}

Halverwege het interview zet Walvoort een drietal bakjes met wittige korrels op tafel. ‘Proef maar eens’, moedigt ze aan. De smaken gaan van zuurzoet naar vrijwel smaakloos. In de bakjes zitten verschillende soorten suikers. Sucrose, lactose en fructose. Ze smaken allemaal anders en zien er verschillend uit, maar scheikundig zijn ze vergelijkbaar, vertelt de onderzoeker. De bakjes zijn een goede manier om het grote publiek kennis te laten maken met het suikerpalet en gaan standaard mee naar de diverse ‘outreach’ activiteiten van de chemicus Walvoort.

Mythes

Volgens de onderzoeker heerst er in de samenleving onduidelijkheid over suiker. Je lichaam heeft suikers nodig als energiebron, maar een teveel aan suikers leidt tot overgewicht. ‘Sommige mensen zeggen: suikers zijn slecht, dus ik neem honing. Maar dat is net zo goed suiker en maakt voor de calorieën helemaal niets uit. Er zijn wel verschillen in hoe het lichaam de verschillende suikers afbreekt. De sapcentrifuge vind ik dan ook een hele slechte uitvinding. Je verliest de vezels uit het fruit en er blijft zoet water met een smaakje over.’

Door alle ongezonde prikkels is gezond eten in onze huidige samenleving lastig, weet Walvoort. ‘Dat merk ik als moeder van vier jonge kinderen. Er heerst een overgewichtepidemie en er bestaan veel mythes over voeding. Daarom is voor mij het overdragen van kennis over suikers een soort missie. Ik kan daardoor direct iets bijdragen. Fundamenteel onderzoek is ontzettend leuk en belangrijk, maar het is veel meer een kwestie van de lange adem.’

Niet voor niets is Walvoort sinds 1 september rector van de Scholierenacademie, die actueel wetenschappelijk onderzoek toegankelijk maakt voor leerlingen van het basisonderwijs en middelbaar onderwijs. Ook doet ze mee aan De Kookshow, een programma van Universiteit Van Nederland over de wetenschap achter koken en stond ze op de planken tijdens een theatertour over wetenschap. ‘Je moet een beetje van de spotlights houden. Toen ik koos voor scheikunde was mijn alternatief de dansacademie. Ik ben uiteindelijk voor ‘het nadenken’ gegaan, maar ik vind het fantastisch dat het nu weer samenkomt, dat het podiumbeest in mij ook zijn ei kwijt kan.’

Suikerjasjes

In de media geldt ze inmiddels als ‘suikerexpert’. Er klinkt een vrolijke schaterlach. ‘Ik deed laatst mee aan Klokhuis. Marthe weet alles over suikers, zo werd ik aangekondigd.’ Wederom een harde lach. ‘Als het grote publiek het over suikers heeft, dan gaat het vaak over kristalsuiker. Eigenlijk gaat mijn onderzoek over iets anders. Ik maak altijd onderscheid tussen suikers uit voeding, die we gebruiken voor energie, en alle andere suikers die betrokken zijn bij biologische effecten en functies, zoals bacteriële infecties. In mijn onderzoek richt ik me op de laatste categorie.’

Walvoort kijkt in het bijzonder naar de celwand van een bacterie. Op zo’n celwand zit een dikke laag van suikers, de glycocalyx. ‘Noem het een suikerjasje. Elke cel, of het nou om een cel in ons lichaam of in een plant gaat, heeft zo’n suikerjasje. Hetzelfde geldt voor een bacterie. Een bacterie heeft dit laagje nodig om te infecteren: met het suikerjasje hecht de bacterie aan onze cellen. Wij willen onderzoeken hoe deze bacteriecelwand eruitziet en welke suikers ze maken.’

De kennis over deze suikerjasjes kan een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van antibiotica. ‘Als we begrijpen wat voor suikers bacteriën maken, kunnen we manieren verzinnen om de aanmaak van deze suikers te remmen, oftewel het muurtje van de bacterie te verzwakken. Dit levert een nieuw soort antibioticum op dat verschilt van de klassieke, waar steeds meer resistentie tegen bestaat. Suikers zijn namelijk nodig voor de infectie, maar niet voor het leven van de bacterie. De druk voor de bacterie om resistent te worden is met dit nieuwe soort antibiotica een stuk minder.’

Tegelijkertijd benadrukt Walvoort dat de daadwerkelijke toepassingen, zoals het ontwikkelen van antibiotica, nog toekomstmuziek zijn. ‘Er zijn op fundamenteel niveau nog zoveel dingen om te beantwoorden. We willen eerst een methode ontwikkelen om de suikereiwitten die betrokken zijn bij infecties te visualiseren, zodat we begrijpen hoe ze functioneren. Deze fundamentele vragen triggeren mij.’

Gezonde bacteriën

Het onderzoek van Walvoort richt zich niet alleen op ‘schadelijke’ suikers. Integendeel. Er zijn honderden soorten suikers die je beschermen tegen ziektes. Het afgelopen jaar bestudeerde haar onderzoeksgroep probiotische bacteriën, oftewel bacteriën die de gezondheid bevorderen. ‘We willen weten welke interactie deze bacterie heeft met de darmwand. Het gaat om de vraag: waarom zijn deze bacteriën eigenlijk gezond en heeft dit met het suikerjasje te maken? En: kunnen we deze gezonde bacteriën gebruiken om minder ziek te worden, waardoor minder antibiotica nodig is?’

Om dit te onderzoeken, gaat een promovendus aan de slag met het kweken van de probiotische bacteriën en het isoleren van de suikerjasjes. ‘In samenwerking met het UMCG, dat over modellen van darmcellen beschikt, hebben we gekeken naar het effect van deze suikerjasjes op de darmwand. Na het toedienen van antibiotica wordt de darmwand poreuzer en kwetsbaar. Door de probiotische suikerjasjes herstelt de darmwand echter sneller, waardoor ziekteverwekkers minder kans krijgen.’

Intuïtie  

Het onderzoek was volgens Walvoort pionieren. ‘Ik had nog nooit een probiotische bacterie gekweekt en ook het isoleren van suikerjasjes was nieuw voor mij. Toen de promovendus begon, dacht ik dat het ongeveer zes maanden zou duren, maar het werden drie jaar.’ Dit sluit aan bij haar manier van wetenschap bedrijven. ‘Tuurlijk, de basis moet solide zijn, maar ik ben een intuïtieve wetenschapper. Als ik denk dat iets moet lukken, dan doen we het, ook als we het nog nooit eerder hebben gedaan.’

Deze intuïtie volgde Walvoort ook tijdens haar eerste onderzoek naar moedermelksuikers, die pasgeboren baby’s beschermen tegen ziektes. ‘Toen ik ons eerste kind kreeg en onze vriezer vol lag met borstvoeding, bedacht ik het onderzoek naar de suikers in moedermelk.’ Een soortgelijke ervaring had ze afgelopen winter, maar dit keer op het gebied van ‘public outreach’. ‘Ik keek naar het tv-programma CupCakeCup met onze oudste dochter. Er kijken meer dan honderdduizend mensen naar, en niemand heeft het over de ‘truckload’ aan suikers in de baksels. Dat verbaasde mij enorm.’

Een nieuw idee was snel geboren: een lesprogramma voor basisschoolkinderen op het gebied van suikervrij bakken. Onlangs ontving Walvoort hiervoor een NWO-financiering. ‘Zelf heb ik nog nooit suikervrij gebakken’, lacht Walvoort. ‘Toch gaan we het op de basisscholen introduceren. In de wetenschap werkt het precies hetzelfde. Ik kreeg een ERC Grant voor het onderzoek naar bacteriële suikers dat nog moest plaatsvinden. Het komt neer op intuïtie, iets doen wat nog nooit eerder is gebeurd. Dat is volgens mij de kern.’

Een gezonde leefomgeving voor iedereen: doe en denk mee!

Marthe Walvoort is research fellow van de Aletta Jacobs School of Public Health. Aletta verbindt wetenschap en maatschappij op het gebied van publieke gezondheid en draagt daarmee bij aan haar grote doel: Meer gezonde jaren, voor iedereen.

Gezond zijn en blijven, dat kun je niet alleen. Onze gezondheid wordt beïnvloed door factoren waar individuen geen controle over hebben, zoals de leefomgeving. Die is lang niet altijd gezond. Een voorbeeld is de voedselomgeving: we worden blootgesteld aan reclame voor ongezond voedsel, 80% van het supermarktaanbod past niet in de schijf van vijf, en veel producten bevatten veel te veel vet, zout, en suiker. Bij Aletta denken we mee over oplossingsrichtingen, zoals bijvoorbeeld een suikertaks. Want hoewel er dus veel gezonde suikers bestaan, zijn de suikers in onze voedselomgeving vaak ongezond omdat we er veel te veel van binnenkrijgen.

Op basis van een uitvraag naar de belangrijke gezondheidsthema’s in het Aletta-netwerk, zijn er vier thema’s gedefinieerd waar Aletta zich de komende jaren extra voor gaat inzetten. De gezonde leefomgeving is daar een van. We willen graag een gemeenschap opbouwen van onderzoekers, beleidsmakers en mensen uit de praktijk die samen willen werken aan een gezondere leefomgeving. Wil jij ook bijdragen? Stuur ons dan een email: aletta rug.nl .

Meer informatie

• Marthe Walvoort