Komt er een vrouwelijke Amerikaanse president?

Historicus Jelte Olthof is geïnteresseerd in het ontstaan, de werking en de invloed van de Amerikaanse Grondwet. Hoe functioneert een grondwet uit 1787 in het hedendaagse Amerika? Een Amerika dat snel verandert en waar dit jaar wellicht voor het eerst een vrouwelijke president zal worden gekozen.

^{Tekst: Martin Althof, Corporate Communicatie RUG / Foto’s: Henk Veenstra}

E pluribus unum

Olthof benadrukt de aantrekkingskracht die de Amerikaanse Grondwet nog steeds heeft: “Amerikanen zijn trots op hun grondwet. Ze vinden het fantastisch dat het destijds gelukt is de verschillende staten te verenigen. ‘E pluribus unum’ (uit velen één) is het nationale motto van de Verenigde Staten, terug te vinden op alle officiële documenten. Er hangt een sfeer van sacraliteit en drama rondom de grondwet. In Washington DC, in de National Archives Building, kun je de Amerikaanse Grondwet bekijken. In een soort tempel, met twee bewapende agenten als ‘bewakers’ van de Grondwet. Dit trekt jaarlijks heel erg veel bezoekers. Ik ben er zelf ook al drie keer geweest.”

Grondwet leidend

De Grondwet is voor de Amerikanen dus van grote betekenis. Zonder de Grondwet bestaan de Verenigde Staten niet. De symbolische waarde is verreikend. En de Grondwet beschrijft en bepaalt in grote lijnen hoe het politieke systeem in Amerika functioneert, met een president, Huis van Afgevaardigden, Senaat en de rechterlijke macht. Tegelijkertijd staat er heel veel niet in. Olthof: “Het is een document van slechts 4000 woorden, daterend uit de 18^e eeuw. Over abortus, sociale zekerheid en artificial intelligence vind je uiteraard niets. Wel over piraterij… Dat betekent dus dat de oude teksten interpretatie en aanvulling behoeven. Dat gebeurt continu, waarbij in de discussies steeds weer onderdelen van de Grondwet worden aangehaald. Zeer belangrijk is daarbij het Hooggerechtshof, de Supreme Court, die uitspraken van lagere rechters en wetgeving mag toetsen aan de Grondwet. Wat zouden de opstellers van de Grondwet er destijds van hebben gevonden? Die vraag komt steeds terug. Het Hooggerechtshof doet dus aanvullende uitspraken, waarbij oude teksten in het heden betekenis krijgen.”

Politieke retoriek en verkiezingen

Op 5 november zijn er verkiezingen voor het Amerikaanse presidentschap. Het gaat tussen de Republikein Donald Trump en de Democraat Kamala Harris. De campagne is intens en zeer persoonlijk. Dat was voorheen anders. Olthof: “Tot ver in de 19^e eeuw was het niet gebruikelijk dat de presidentskandidaten zelf campagne voerden. Dat deden anderen voor je, de mensen die jou graag als president wilden. Af en toe werd je uitgenodigd om ergens een ‘lezing’ te geven, dat was het wel. De verandering kwam eigenlijk met de presidenten Theodore Roosevelt en Woodrow Wilson. Zij zochten de band met de kiezers.  Roosevelt en Wilson omzeilden hun partij en zagen dat je ook direct het Amerikaanse publiek kunt bereiken. Daarmee werd de persoon van de president veel belangrijker. Een ontwikkeling die tot op de dag van vandaag is te zien. Van veel betekenis is daarin ook John F. Kennedy geweest, die optimaal gebruik wist te maken van het nieuwe medium televisie. In het debat in 1960 met Richard Nixon kwam hij, volgens velen, dankzij de televisiebeelden, als winnaar uit de strijd.” Olthof constateert dat heden ten dage partijen bijna zijn gereduceerd tot één persoon: “Donald Trump heeft de Republikeinse partij in feite omgevormd tot de Trump-partij. In 2015 en 2016 werd hij nog tegengesproken, daarna eigenlijk nauwelijks meer. De persoon Joe Biden bleek een blok aan het been voor de Democraten. Een onhoudbare situatie, die leidde tot een wisseling van persoon. De jonge, energiek ogende Kamala Harris nam het stokje over.”

Beeld en inhoud

Olthof stelt dat de politieke cultuur in Amerika ontegenzeggelijk is veranderd, juist ook door de komst van nieuwe middelen - eerst televisie, daarna internet en social media. Daartussen bestaat interactie. Beeld is vele malen belangrijker geworden. Olthof: “Niet alleen wat ze zeggen doet ertoe, maar ook hoe het wordt gezegd. Toch is niet alles volledig maakbaar. Kiezers zijn niet gek, ze laten zich niet alles verkopen. Het beeld dat iemand oproept moet voldoende kloppen met de werkelijkheid. We kennen vele retorische technieken om de boodschap over te brengen, maar het begint er altijd mee dat iemand wel een boodschap heeft.” Olthof vertaalt dit naar Donald Trump, die heersende onvrede herkende en erin slaagde om met simpele oplossingen en ronkende retoriek veel mensen achter zich te krijgen: “Hij grijpt terug naar vroegere tijden toen alles schijnbaar beter was: ‘Make America Great Again’. Om het bestaande migratieprobleem op te lossen bouwt hij ‘gewoon’ een muur. De vraag is wanneer er een moment komt waarop mensen hem niet meer geloven.”

Een vrouwelijke president?

Altijd, vanaf George Washington in 1789, was de Amerikaanse president een man. Gaat dat nu veranderen? Is Amerika klaar voor een vrouwelijke president?  Olthof: “Dat weten we pas wanneer het zover is. Zoals bekend hebben ambitieuze en assertieve vrouwen het onterecht vaak lastig. Mannen die deze eigenschappen tonen, worden veel positiever gewaardeerd, als ‘echte’ leiders. Stellen vrouwen zich bescheidener op, dan zijn ze passief en hebben ze onvoldoende pit. Mannen zijn dan juist wijs en bedachtzaam. Overigens blijkt dat ook vrouwen zo over vrouwen oordelen.”  Olthof stelt vast dat er sinds 2016 wel het nodige is veranderd: “De waarschuwingen van Hillary Clinton en anderen zijn uitgekomen, denk aan de abortuskwestie. Men kent Trump nu beter en weet wat zijn beleid zal zijn, de bestorming van het Capitool heeft sporen nagelaten. Ook is er een aantal vrouwelijke rolmodellen, zoals Nancy Pelosi. Kortom, volgens mij is het dichterbij dan voorheen.”

Harris en de balans

Jelte Olthof is ervan overtuigd dat het essentieel is of Harris erin slaagt om een goede balans te vinden tussen inhoud en toon van haar boodschap. Olthof: “De Democraten hebben lange tijd vooral ingezet op het redden van het politieke bestel. Ze schilderden Trump af als een gevaar voor de democratie: ‘Trump is een gevaar, stem op Harris’.” Maar dat is volgens Olthof onvoldoende. Hij benadrukt dat Trump altijd heeft aangeschopt tegen de bestaande instituties en daarmee de gevoelens van een groot deel van de Amerikanen vertolkte. Die zijn van mening dat de corrupte politiek niets voor de gewone man doet. Olthof begrijpt dat wel: “Feit is dat het Congres daadwerkelijk vrij weinig klaar speelt, ook tijdens het presidentschap van Joe Biden. Minder dan één  op de vijf Amerikanen vindt dat het Congres goed werk levert. Daarom zal Kamala Harris met een stevig verhaal moeten komen, waarin ze aangeeft dat ze echt iets gaat veranderen en ook concreet vertelt hoe ze dat gaat aanpakken.” Olthof stelt vast dat de geschiedenis leert dat dat kan, waarbij hij denkt aan Franklin D. Roosevelt met zijn New Deal in de jaren dertig en aan het Great Society programma van Lyndon B. Johnson in de zestiger jaren. Hij denkt ook dat dat niet makkelijk wordt: “Barack Obama was een eloquente politicus, die probeerde tijdens zijn presidentschap samenwerking te zoeken met de Republikeinen. Die slaagden er echter in om de agenda van Obama vast te laten lopen. Dat gebeurde bijvoorbeeld met Obamacare, onder meer door de oppositie van Donald Trump. Die wilde af van de wet, onder meer omdat het een voorbeeld zou zijn van ongewenste overheidsbemoeienis en inperking van de keuzevrijheid van het individu. Met een beroep op de Amerikaanse Grondwet…”

Meer informatie

• Jelte Olthof