Botsende mensenrechten: hoever mogen demonstranten gaan?

Snelwegblokkades, anti-abortusdemonstranten en fakkelzwaaiers bij politici thuis. Het recht om te demonstreren is een groot goed, maar soms schuurt het met andere mensenrechten. Noor Swart onderzoekt voor haar proefschrift het Nederlandse demonstratierecht en vergelijkt het met verschillende Europese landen. ‘Er is in Nederland weinig ruimte om het demonstratierecht te beperken op grond van andere fundamentele rechten, zoals het recht op privacy.’

_{Tekst: Jelle Posthuma / Foto’s: Henk Veenstra}

In haar promotieonderzoek kijkt Swart, zoals ze het zelf omschrijft, naar ‘lastige demonstratiezaken’. Dat wil zeggen: situaties waarin het demonstratierecht in botsing komt met fundamentele rechten van derden. ‘In deze gevallen is naast de demonstrant en de overheid een derde partij betrokken’, legt Swart uit. ‘Denk aan bezoekers van een abortuskliniek, die te maken krijgen met demonstranten voor het gebouw. Of protestacties bij een privéwoning van een politicus. In zulke situaties schuurt het demonstratierecht met het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer, oftewel privacy. Dat is erg heftig voor betrokkenen.’

Thuis opzoeken

Swart doet haar onderzoek aan de hand van verschillende casussen. Samen met haar begeleider, dr. Berend Roorda, interviewde ze bijvoorbeeld experts over het ongewenst en onaangekondigd thuis opzoeken van politici. Ook onderzocht Swart de beperkingen die burgemeesters oplegden aan demonstranten bij abortusklinieken. Voor de analyse keek ze naar de brieven die burgemeesters verstuurden aan de betogers. ‘Bij veel abortusklinieken moeten demonstranten inmiddels aan de overkant van de straat staan. Dit valt onder een locatiebeperking. De beperkingen zijn vaak erg situatieafhankelijk. Ligt de ingang van de abortuskliniek bij de drukke ingang van een ziekenhuis? Ook kijken burgemeesters bijvoorbeeld of demonstranten zich schuldig maakten aan strafbare feiten bij eerdere betogingen.’

Koranverbrandingen

De komende twee jaar wil Swart onderzoek doen naar snelwegblokkades, koranverbrandingen en betogingen bij moskeeën. ‘Met deze casestudies hoop ik mijn onderzoek te verbreden. Het gaat bij deze casussen om de rechten van groepen in plaats van individuen. Bovendien zijn er andere rechten betrokken dan het recht op privacy. Bij koranverbrandingen gaat het namelijk om het recht op vrijheid van godsdienst en levensovertuiging, en het discriminatieverbod.’

Blokkadeacties

Verschillende demonstraties liggen tegenwoordig onder een vergrootglas. Ook bij de recente A-12 blokkade door Extinction Rebellion legde de burgemeester van Den Haag beperkingen op, vanwege onder meer het creëren van gevaarlijke verkeerssituaties. De activisten mochten wel demonstreren, maar op een andere plek dan de A12, weet Swart. ‘De demonstranten die wel naar de A12 gingen, voldeden niet aan de beperking van de burgemeester en pleegden daarmee een strafbaar feit. Daarom werden ze aangehouden. Een betoging is geen vrijbrief om de wet te overtreden.’ Maar een blokkadeactie valt in beginsel wel onder het demonstratierecht, benadrukt Swart. ‘Tegelijkertijd mogen er, als daar goede redenen voor zijn, beperkingen worden opgelegd.’

Grondrecht

In Nederland is het demonstratierecht verankerd in artikel 9 van de Grondwet, met een verdere uitwerking in de Wet openbare manifestaties. Iedereen in Nederland heeft het recht om te demonstreren, zonder de noodzaak van een vergunning, legt Swart uit. Demonstranten hebben de vrijheid om zelf te kiezen waar, hoe en wanneer ze willen betogen. Wel dienen ze de betoging aan te kondigen bij de burgemeester. De primaire taak van de burgemeester is de demonstratie vervolgens zo goed mogelijk faciliteren, ongeacht de inhoud van de betoging.

Internationaal vergelijken

In haar proefschrift vergelijkt Swart het Nederlandse recht met dat van andere landen. Als kader gebruikt ze het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). ‘Per casus verschilt het welke landen interessant zijn om te bekijken. Voor de koranverbrandingen zijn Zweden en Denemarken relevant.’ Met het rechtsvergelijkend onderzoek laat Swart zien hoe andere landen demonstraties reguleren. ‘Het kan dienen als inspiratie voor het Nederlandse model. Ik hoop met mijn proefschrift oplossingsrichtingen te geven, bijvoorbeeld wanneer het demonstratierecht niet genoeg bescherming biedt voor de mensenrechten van anderen.’

Strikte uitleg

Het EVRM biedt de ruimte om het demonstratierecht te beperken vanwege daarmee botsende mensenrechten, weet Swart. ‘Maar binnen de Nederlandse wet is het niet mogelijk om de rechten van anderen expliciet mee te wegen bij demonstraties. We hebben er namelijk geen beperkingsgrond voor opgenomen.’ Wel kan een burgemeester demonstraties beperken of zelfs verbieden op drie andere gronden: ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer, of ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. ‘Maar deze beperkingsgronden worden in Nederland strikt uitgelegd, in tegenstelling tot sommige andere Europese landen. In Duitsland wordt bij het verstoren van de publieke orde bijvoorbeeld ook gekeken naar individuele rechten, zoals het recht op privacy.’

Fundamenteel recht

Tijdens haar master International Human Rights Law kwam Swart voor het eerst in aanraking met het demonstratierecht, toen ze meehielp aan een onderzoek naar demonstraties bij abortusklinieken. ‘Ik was altijd al gefocust op mensenrechten. Het is een fundamenteel gebied van het recht, en dat maakt het aansprekend. Ook demonstreren is een mensenrecht. Het heeft grote maatschappelijke veranderingen teweeggebracht en is cruciaal voor het functioneren van onze democratische rechtstaat.’

Sandwich PhD

Zelf heeft Swart nog nooit gedemonstreerd. Wel krijgt ze op een andere manier te maken met de praktische kant van demonstraties. De promovenda doet een zogeheten ‘sandwich PhD’. Tijdens haar promotie werkt ze twee keer zes maanden bij de gemeente Amsterdam, bij het team Openbare Orde en Veiligheid. De eerste zes maanden zitten er inmiddels op. ‘In Amsterdam zag ik wat er speelt in de praktijk, welke dilemma’s er zijn. Er zijn veel zaken om rekening mee te houden bij het faciliteren van demonstraties. Op zo’n praktisch niveau had ik er zelf nog niet vaak naar gekeken.’

Brug slaan

Het demonstratierecht kent de nodige nuances. ‘Ik wil deze nuances graag overbrengen in mijn werk. Ik vind het waardevol dat mijn onderzoek aansluit bij de actualiteit. Vaak ontbreekt de kennis over het demonstratierecht bij demonstranten, maar ook bij burgemeesters of politie. Daarom werk ik samen met mijn begeleider aan een website demonstratierecht.nl. Daarop komt een FAQ (frequently asked question, red.) te staan en een online adviestool, die betrokkenen kunnen gebruiken. Als er goede ideeën zijn om de website verder in te vullen, kom ik hierover graag in contact. Ik vind deze vormen van ‘outreach’ erg belangrijk. Als academicus zie ik het als een van mijn taken om een brug te slaan tussen wetenschap en samenleving.’

Meer informatie

Noor Swart