Kunst in tijden van AI

Leonardo Arriagada Beltran verrichtte zijn promotieonderzoek op het raakvlak van computergegenereerde kunst en kunstmatige intelligentie (AI, artificial intelligence ), een technologie die voortdurend in ontwikkeling is. Op 21 september a.s. verdedigt hij zijn proefschrift. Beltrans onderzoek biedt waardevolle inzichten in hoe AI artistieke creativiteit opnieuw definieert. AI-gegenereerde kunstwerken zijn vaak abstracter dan menselijke kunst, maar kunnen als echt worden beschouwd als ze voldoen aan de criteria die gangbaar zijn binnen zowel de informatica, cognitiewetenschapen de kunsttheorie. Daarnaast is de vraag: moet AI-gegenereerde kunst zich houden aan dezelfde sociale kaders als menselijke kunst? Hoog tijd om Leonardo enkele vragen te stellen.

Wat is AI-gegenereerde kunst eigenlijk?

AI-kunst ontstaat uit de dynamische wisselwerking tussen AI en het creatieve proces van kunst maken. Deze samenwerking heeft zich gedurende een lange periode op een natuurlijke manier ontwikkeld, als gevolg van steeds verder geïntegreerde computerprogramma’s.  Een duidelijk voorbeeld van deze samensmelting is te zien in moderne software zoals Photoshop, dat tegenwoordig zgn. 'neural filters' bevat die in staat zijn om foto’s te verbeteren en te veranderen. Deze filters steunen op de ingewikkelde technologie van kunstmatige neurale netwerken, die de basis vormen van de hedendaagse AI.

Het wordt nog intrigerender wanneer AI niet langer een hulpmiddel is, maar de rol van een echte opzichzelfstaande kunstenaar aanneemt. Daarom heb ik het concept 'AI-gegenereerd kunstwerk’ geïntroduceerd. Dit concept omvat drie cruciale elementen: ten eerste, het op autonome wijze genereren van nieuwe en verrassende ideeën of kunstvoorwerpen door de AI; ten tweede, de aanwezigheid van een intern beoordelingsmechanisme dat is ingebed in de processen van de AI; en ten derde, de erkenning van deze door AI gecreëerde werken als werken die waardering van een menselijk publiek verdienen.

Wat maakt een door AI gegenereerd kunstwerk anders dan kunst die door mensen is gemaakt?

Mijn onderzoek laat een belangrijk verschil zien: Door AI gegenereerde kunstwerken neigen vaak naar meer abstractie in vergelijking met kunstwerken die door menselijke kunstenaars zijn gemaakt. Dit contrast hangt samen met de vraag of het scheppingsproces gebaseerd is op emoties - een essentieel aspect dat diep verankerd zit in de essentie van kunst.

Wanneer we kunst bekijken die door mensen is gemaakt, zijn we in meer of mindere mate getuige van het perspectief van die specifieke menselijke kunstenaar. Dit perspectief kan beïnvloed zijn door gender, politieke overtuiging, of de kunstenaar van goede huize komt, etcetera. Een door AI gegenereerd kunstwerk kan deze onderliggende invloed in kunst nabootsen, maar het kan er ook voor kiezen om dat niet te doen.

Kan AI echt iets 'nieuws' en origineels creëren?

Absoluut, geen twijfel mogelijk. We beschikken tegenwoordig over algoritmen zoals Generative Adversarial Networks (GAN's) die kunnen leren zonder tussenkomst van mensen door patronen te herkennen in datasets, om op deze wijze bijvoorbeeld een gloednieuw kunstwerk te creëren. Momenteel bestaan er al heel wat voorbeelden van dergelijke toepassingen. Een bekend voorbeeld is het portret van Edmond de Belamy, dat de aandacht trok omdat het werd aangeprezen als het eerste door AI gecreëerde kunstwerk dat bij Christie’s werd geveild.

Ik kan bevestigen dat, volgens de door de informatica, cognitieve wetenschap en kunsttheorie gehanteerde criteria, dit schilderij inderdaad gekwalificeerd kan worden als een kunstwerk dat is gemaakt door AI met minimale menselijke bemoeienis. Om precies te zijn: In de GAN was een dataset ingevoerd van historische portretten op basis waarvan de AI een nieuw schilderij voor ons genereerde.

Wat maakt Edmond de Belamy zo bijzonder? 

Het schilderij illustreert het door mij voorgestelde concept van een AI-gegenereerd kunstwerk. De hiervoor gebruikte methodebehelste een GAN bestaande uit twee subnetwerken: een generator en een discriminator. De generator probeert realistische beelden te maken door te putten uit een enorme dataset van portretten, terwijl de discriminator onderscheid maakt tussen echte en synthetische beelden. Er vindt een competitief samenspel plaats tussen deze twee componenten, waarbij verbetering wordt gestimuleerd totdat de generator beelden produceert die in staat zijn om de discriminator te misleiden.

Dit werk voldoet aan drie essentiële criteria van een AI-gegenereerd kunstwerk. Ten eerste laat het zien dat het autonoom is door zijn doelen zelfstandig aan te passen via machinaal leren zonder hulp van buitenaf. Ten tweede geeft het kunstwerk blijk van originaliteit en een element van verrassing door het creëren van tot nu toe ongeziene en onverwachte composities. Ten slotte maakt een intern evaluatiemechanisme een onmisbaar deel uit van de creatie van dit werk, door zelfevaluatie en verfijning van het product mogelijk te maken.

Bovendien is Edmond de Belamy een kandidaat voor artistieke waardering, omdat het onderworpen kan worden aan het oordeel van een menselijk publiek op basis van zijn artistieke waarde. 

Wat kun je zeggen over de interactie tussen AI-gegenereerde kunst en de samenleving?

Dit onderzoek roept een fundamentele vraag op: moet AI-gegenereerde kunst zich houden aan dezelfde sociale kaders als menselijke kunst? Dit uitgangspunt is ingegeven vanuit het feit dat AI niet kan putten uit menselijke ervaringen. De centrale kwestie is niet zozeer dat AI de menselijke artistieke uitdrukkingsvormen kan kopiëren, maar eerder het potentieel van AI an sich dat het kunst kan creëren. Deze kunstwerken zijn een uitdrukking van een andere waarneming en ervaring van de wereld. Ze zijn nauw verbonden met big data, een complexe en grote verzameling datasets die collectief menselijk gedrag weergeven. Deze link met een maatschappelijke dynamiek onderstreept hun artistieke waarde, die blijkt uit de positieve ontvangst in blinde tests met een beperkte subset van big data. Optimistisch gezien zou het vergroten van de reikwijdte van big data creaties kunnen opleveren die de menselijke verbeelding te boven gaan.