'Bommen werken heel lang door'

Kamer 747 in het Duisenberggebouw van prof. Gerard van den Berg biedt een kale aanblik. De kasten zijn leeg en in de hoek staan verhuisdozen. Gaat hij de Groninger universiteit alweer verlaten? Niets is minder waar. Van den Berg heeft het erg naar zijn zin in Groningen. Maar de coronapandemie leidde tot vertraging bij het inrichten van zijn werkkamer. Het is maar klein ongemak voor de econometrist. Hij weet als geen ander hoe groot de gevolgen van een pandemie of oorlog kunnen zijn op iemands welzijn decennia later.

_{Tekst: Martin Althof, afd. Communicatie / Foto's: Henk Veenstra}

Getekend door de baarmoeder

Gerard van den Berg kent de RUG al lang. Hij studeerde er econometrie in de jaren 80 en keerde na verblijven in onder andere Amsterdam, Princeton, Mannheim en Bristol eind 2020 terug. Van den Berg heeft zijn sporen verdiend met onderzoek naar de effecten op lange termijn van de levensomstandigheden in de eerste jaren van het leven. Factoren die hun stempel drukken op cognitie, gezondheid en economische productiviteit van mensen. Van den Berg licht toe: ‘Het begint vaak met een vraag, met nieuwsgierigheid. Bijvoorbeeld: hoe kan het dat sommige mensen veel langer leven dan andere? Dan spelen er vaak factoren die je niet meteen observeert. Tot voor kort hadden we bijvoorbeeld niet helder hoe belangrijk onze genen zijn. Ik wil de rol van een bepaalde factor onderzoeken, met behulp van grote databestanden. Zijn er causale verbanden te vinden tussen de ene variabele en een andere? Dertig jaar geleden was de algemene opvatting dat we allemaal blanco beginnen aan het leven. Nu weten we dat de ‘omstandigheden’ in de baarmoeder en in de jaren daarna erg belangrijk zijn.’

Vers fruit en hongerwinter

Uit onderzoek van Van den Berg blijkt dat kinderen die zijn geboren in economische recessies van de jaren 30 of daarvoor, met minder gezond voedsel, veel werkeloosheid en stress, gemiddeld driekwart jaar minder lang leven dan kinderen die zijn geboren in een andere periode. ‘In vroegere tijden zagen we zelfs seizoenseffecten. In april was er weinig verse groente en fruit beschikbaar. Dat was nadelig voor kinderen die in die periode werden geboren. In Australië zagen we deze effecten een half jaar later.’ Een heel bijzondere groep zijn de kinderen die zijn geboren in de hongerwinter in West-Nederland, tussen december 1944 en mei 1945. Een periode met een extreem slechte voedselsituatie. Van den Berg: ‘Veel van deze mensen leven nog, over de uiteindelijke effecten kunnen we nog niet zoveel zeggen. Maar het is heel waarschijnlijk dat zij gemiddeld significant korter leven dan anderen die niet in deze periode en op deze plek ter wereld zijn gekomen.’

Gevolgen voor beleid

De minder gunstige omstandigheden in de eerste periode van het leven zijn een soort tijdbom, die deze kinderen meesjouwen in de rest van hun leven. Van den Berg constateert dat onderzoek er al toe heeft geleid dat het welzijn van zwangere vrouwen meer aandacht heeft gekregen, denk bijvoorbeeld aan extra gezondheidschecks, met name in Engeland en de Verenigde Staten. ‘In Nederland is deze zorg al vrij goed georganiseerd, daar is de te verwachten winst minder groot. De belangrijkste les die we kunnen leren is dat we moeten zien te voorkomen dat zwangere vrouwen en kleine kinderen worden blootgesteld aan grote schokken, zoals extreme stress, werkeloosheid en ondervoeding. Of zoiets als een aardbeving of een plotseling de kop opstekende pandemie.’

Nooit meer oorlog

Van den Berg springt over naar de actualiteit, naar de invasie van Rusland in Oekraïne: ‘Oorlog is verschrikkelijk. Op korte termijn, maar ook op lange termijn. Kinderen hebben daar ongelofelijk lang last van. Zelfs volgende generaties ondervinden nadelige gevolgen.’ Geruime tijd werkte Van den Berg in Mannheim. Daar deed hij onderzoek naar de gevolgen van de bombardementen van de geallieerden op Duitse steden in de Tweede Wereldoorlog. ‘De Amerikaanse luchtmacht beschikt over exacte gegevens: hoeveel bommen vielen er wanneer op welke plekken? Die cijfers hebben we gecombineerd met persoonsgegevens: geboortedatum, geboorteplaats, inkomen, ziekte, sterfdatum. Heel fascinerend en tegelijkertijd triest: we vonden heel duidelijke effecten. Er is iets met deze groep mensen aan de hand. Hun inkomens blijven achter bij die van andere groepen, ze stoppen eerder met werken en gaan iets eerder dood. Kortom, je kunt zeggen dat de bommen op allerlei vlakken doorwerkten.’

Het belang van goede kinderopvang

Van den Berg heeft ook onderzoek verricht met Zweedse gegevens over kinderdagverblijven. Met een glimlach constateert hij dat deze opvang vooral positieve effecten op de kinderen heeft. ‘De schoolprestaties verbeteren. En de psychosociale eigenschappen van de kinderen ontwikkelen zich positief: minder agressie, socialer, meer samenwerking. Daar moet ik wel bij zeggen dat Zweden de beste kinderdagverblijven van de wereld kent, bijna gratis, met kleine groepen kinderen, zeer goede begeleiders en docenten en heel vers en gezond eten. In Canada is het ook geprobeerd, daar werkte het minder goed.’ Van den Berg is van mening dat juist voor achterstandsgroepen goede en betaalbare kinderopvang essentieel is: ‘Dat heeft ook te maken met het belang van taal. Op jonge leeftijd is het veel makkelijker een taal te leren. Migrantenkinderen profiteren daarvan op de opvang. Ook in dat opzicht was corona extra nadelig voor deze groep. Immers, alles ging dicht en iedereen was aangewezen op de thuissituatie.’

Scholen open

Van den Berg was in de coronaperiode regelmatig aanwezig op de opiniepagina’s van Nederlandse kranten. Daar pleitte hij er consequent voor de scholen open te houden. Hij stelt met enige nadruk: ‘Onderzoek toont aan dat 1 jaar minder onderwijs op termijn leidt tot 8 tot 10% minder inkomen. De jongere generatie wordt hier echt benadeeld. Daar is naar mijn mening veel te laconiek mee omgegaan. Pas nu dringt dat besef een beetje door.’