‘De coronacrisis gaat veel huishoudens opbreken’

Veel gezinnen en bedrijven hebben te weinig spaargeld om de coronacrisis goed door te komen. Econoom Dirk Bezemer maakt zich zorgen. ‘Er ontstaan dramatische situaties als de deken van overheidssteun straks wordt weggetrokken. Als we nu onze economie en financiële stelstel niet veranderen, dan worden de multinationals straks beschermd en de bijstandsgezinnen niet.’

Tekst: Riepko Buikema, Communicatie RUG, foto’s: Elmer Spaargaren

Een drukke onderwijsperiode achter de rug, het hoofd vol goede ideeën. In februari wilde Bezemer zich in alle rust storten op een nieuw academisch boek voor Oxford University Press toen het coronavirus de wereld op zijn kop zette. Hij voorzag desastreuze maatschappelijke gevolgen en besloot eerst een toegankelijk publieksboek te schrijven. Een boek over het Nederland van de afgelopen tien jaar. Een land van kleine buffers.

Op scherp

‘De coronacrisis zet alle thema’s waar ik over wilde schrijven op scherp: de schuldenberg van Nederlandse huishoudens, de uitgemergelde gemeentelijke financiën, onze achterblijvende investeringen in duurzaamheid. De plotselinge noodsituatie zal alleen maar verergeren door allerlei sociale problemen. Als we goed uit de crisis willen komen, dan moeten we ons financiële stelsel dringend veranderen. Dat is echt mijn overtuiging. De rol van het financiële stelsel gaat de komende jaren heel belangrijk worden. Hoe vormt dat stelsel onze maatschappij? Hoe ondersteunt het onze economie? Daar kon ik niet omheen.’

Geld op de verkeerde plek

Jazeker, Nederland is een rijk land, betoogt Bezemer, maar het geld hoopt zich op verkeerde plekken op. Zo groeiden de schulden van huishoudens de afgelopen decennia snel. ‘De huishoudschulden zijn in Nederland een groot probleem. Uit onderzoek blijkt dat te veel huishoudens niet of nauwelijks in staat zijn acute tegenslagen op te vangen. Daar staan weliswaar toekomstige pensioenuitkeringen tegenover, maar over die gelden kun je niet meteen beschikken. Bovendien zijn we in Nederland vanwege die grote pensioenvermogens sterk afhankelijk van de internationale financiële markten. Als daar iets gebeurt, is er bij ons meteen pensioenpaniek. Er is een ongezonde afhankelijkheid.’

De winst gaat naar aandeelhouders

Bezemer noemt nog een voorbeeld van scheefgegroeide financiële verhoudingen: de doorgeschoten flexibilisering van de arbeidsmarkt. Miljoenen Nederlanders werken als zzp’er of met een flexcontract. ‘Dat is dan zogenaamd de concurrentiekracht van onze economie. En ja, bedrijven maken daardoor inderdaad meer winst. Maar die winst belandt voor een groot deel bij de aandeelhouders. Waarom zou je dat willen? Waar doen we het eigenlijk voor? Het is juist ontzettend belangrijk dat de lonen hoog genoeg zijn. Nu hebben te veel gezinnen in Nederland het gevoel dat ze maar met moeite kunnen rondkomen. Veel ervan ontberen ook nog eens een financieel veilige werkplek. Dat ga je juist tijdens een crisis merken.’

Gaten in de sociale vangnetten

Weloverwogen vervolgt Bezemer zijn analyse, op een manier die contrasteert met de grote woorden waarin hij inktzwarte scenario’s schetst. ‘De werkloosheid gaat als gevolg van corona enorm oplopen. Veel van de sociale vangnetten voor minima komen voor rekening van de gemeenten. Gemeenten die al jaren last hebben van financiële tekorten. Zo gaan problemen elkaar verergeren. Dat gaat veel huishoudens aan de onderkant van de samenleving opbreken.’

Achterblijvende lonen repareren

Wat nu? ‘Dat is de vraag die ik graag op de agenda zet. Wat er moet gebeuren is aan de beleidsmakers, maar ik presenteer in mijn boek concrete voorstellen. Er ligt bijvoorbeeld al een heel degelijk rapport over de herziening van ons belastingstelsel – met een hogere vermogensbelasting en een lagere loonbelasting. En de commissie-Borstlap deed weloverwogen aanbevelingen om de arbeidsmarkt te verbeteren, zodat de achterblijvende lonen en de kleine buffers van huishoudens eindelijk gerepareerd kunnen worden.’

‘De voorstellen in mijn boek zijn daarom geen losse flodders. De oplossingen liggen klaar. Politici kunnen zich niet langer verschuilen achter “Daar moeten we eens over nadenken”. Er ís over nagedacht. De achterblijvende lonen, de kleine buffers, de gaten in de gemeentelijke financiën, het aandeelhouderskapitalisme, de belastingontwijking: het wordt al jaren gezegd. Er moet nu echt iets gebeuren!’

Cruciale jaren

De coronacrisis doet de druk hoog oplopen, stelt Bezemer. De werkloosheid zal op korte termijn leiden tot veel sociale pijn. ‘Hoe gaan we die pijn verdelen? Als je niks doet, dan raakt het vooral de meest kwetsbare mensen. Plat gezegd worden dan de multinationals beschermd en de bijstandsgezinnen niet.’

Dat is al erg genoeg, maar daarbovenop funest voor het draagvlak voor de energietransitie en duurzaamheidsmaatregelen die ons te wachten staan. ‘De vereiste aanpassingen aan huizen of hogere energieprijzen gaan veel geld kosten. Om steun voor die ingrepen te krijgen, ontkom je er niet aan na te denken over de verdeling tussen lonen voor werknemers en winsten voor de aandeelhouders, en over de vraag op welke plek de belastindruk gaat stijgen. Het worden beslissende jaren.’

Weg met de zelfgenoegzaamheid

Luister naar zijn analyse en de vergelijking met een linkse politicus dringt zich op. ‘Nee!’, zegt hij dan resoluut. ‘Ik ben een onderzoeker, vanuit die positie schreef ik dit boek. Hopelijk draagt het bij aan een echt gesprek over de vraag: hoe gaan we het nu anders doen? Het kabinet maakt de keuzes. Mijn boek moet wat in gang zetten. Ik wil bijdragen aan het afbreken van de zelfgenoegzaamheid. Willen we echt dat Nederland een belastingparadijs voor multinationals is? Is dat niet raar als tegelijkertijd de loonbelasting voor werknemers is toegenomen?’

Weerstand

Hij noemt zichzelf hoopvol over de haalbaarheid van de verbeteringen die hij bepleit. Om daar in een adem aan toe te voegen dat hij nog weinig beweging ziet. Verhoging van de vermogensbelasting stuit op weerstand van de financiële sector. De snel stijgende staatsschuld is een ander bezwaar dat critici aandragen. ‘Op dat vlak heeft al een omslag plaatsgevonden. De coronacrisis leidde tot een breuk met twintig jaar zuinig begrotingsbeleid. De directeuren van CPB en DNB betogen allebei dat Nederland een hogere staatsschuld nu prima kan hebben. Maar het pleit in die discussie is nog niet beslecht.’

Misleidend

Voor Bezemer is het klip en klaar. We doen onszelf tekort als we de staatsschuld niet laten oplopen om duurzaamheidsinvesteringen mogelijk te maken en de schade van werkloosheid te beperken. ‘Het is misleidend om te zeggen dat oplopende staatsschuld een financiële last is voor onze kinderen en kleinkinderen. Nee, we creëren een last als we nu niet investeren in een duurzame infrastructuur. Het uitstellen van rekeningrijden, wonen in een land met een stikstofprobleem, dát is een last voor onze kinderen. Kijk nou naar de reële dingen die je met dat geld doet, zoals het behoud van biodiversiteit of het openhouden van de bibliotheek. Dat is juist een cadeautje voor onze kinderen.’

Meer informatie

• Contact: Dirk Bezemer
• Een land van kleine buffers