Anton Scheurink: ‘Actief zijn is beter dan slank zijn’

Het is kruip door sluip door van de hal in de Linnaeusborg naar de kamer van Anton Scheurink. Via diverse trappen gaat het, naar beneden door de kelder, weer omhoog, door een trappenhuis en over een trap die een grote vide in het gebouw doorsnijdt. ‘Op de faculteit kan ik het niet maken met de lift te gaan,’ mompelt Scheurink enigszins verontschuldigend tijdens de tocht naar zijn kamer. ’Dan zouden mijn collega’s me echt gek aankijken’. Scheurink kent zijn reputatie en gedraagt zich daar graag naar.

_{Tekst: Eelco Salverda / Communicatie RUG}

Hoogleraar neuro-endocrinologie is Anton Scheurink officieel. Hij bestudeert de interacties tussen de hersenen en hormonen. Hoewel zijn leerstoel anders doet vermoeden heeft Scheurink veel interesse voor gedragsverandering. Het stabureau op zijn werkkamer onderstreept dat ook voor hem het adagium ‘zitten is het nieuwe roken’ een leidraad is. Hij onderzoekt onder meer de principes achter NEAT: ‘non-exercise activity thermogenesis’, onbewust bewegen tijdens huis-tuin-en-keukenactiviteiten als traplopen, naar je werk fietsen en schoonmaken.

De lonende luiheid van de oermens

Scheurinks onderzoek draait al jaren om thema’s als verslaving, gezondheid, hersenen en voeding, vooral de wisselwerking tussen hersenen en andere systemen in ons lichaam. ‘Centraal in mijn onderzoek en onderwijs staat de energiebalans : voedselopname versus activiteit, hoe dat inwerkt op je gewicht en de rol die de hersenen daarbij spelen. Er zijn diverse stoffen die onze hersenen precies vertellen wat we allemaal binnen krijgen en hoeveel. Daar reageren de hersenen weer op. Je kunt bijvoorbeeld wel minder veel gaan eten, maar dan ga je ook váker eten. Dat soort regulaties vindt constant plaats.’ Het energiebalans-verhaal vindt volgens Scheurink zijn oorsprong in de prehistorie. ‘Voedsel was schaars, vet was belangrijk voor onze voorouders,’ legt hij uit. ‘Bij een lege maag moest je actief worden. Je had honger, dus je ging jagen of voedsel zoeken. In die korte periodes dat er wel voedsel was moest je daarentegen juist inactief zijn, want dat was lonend: dan verbrandde je geen kostbare vetten. Dat heeft gezorgd voor een evolutionaire druk om te eten en voedsel en vet op te slaan in tijden van overvloed. Een druk die we nog steeds voelen: onze systemen zeggen nog steeds dat veel eten of ongezond eten lekker is, we kunnen ons moeilijk inhouden. Voor iemand die niet ouder wordt dan 30 is het principe van lonende inactiviteit prima. Maar wij worden 80, en dan zorgt het voor gezondheidsklachten en ziektes.’

Inactiever door sporten

Het herstellen van een balans gebeurt niet alleen bij eten. Het speelt ook bij inspanning en sporten. Als je sport of actief bent, wordt dit in de hersenen gecompenseerd, via hormonale processen waar we nog niet voldoende zicht op hebben, vertelt Scheurink. ‘Sporten is goed, maar wees je er bewust van dat je hersens dat gaan compenseren. Veel sporten leidt tot minder onbewust (NEAT) bewegen. De meeste mensen denken bij meer bewegen en gezonder leven altijd aan minder eten en meer sporten. Maar als je dik bent lukt dat niet zomaar. Je moet mensen niet dwingen tot sporten, dat zorgt voor angst en aversie. Maar pak die fiets, of de trap: dat kan wel. Ik ben meer voor het stimuleren van beweging dan het aanpakken van eetpatronen.’

Enthousiasmeren

Onderwijs geven en vertellen over zijn vakgebied vindt Scheurink belangrijk en leuk. Het gaat hem ook goed af, getuige zijn eerste plek bij de verkiezing van de Docent van het Jaar aan de RUG in 2015. ‘Het grappige is dat maatschappelijke organisaties me beter weten te vinden sinds ik Docent van het Jaar ben geworden.’ Scheurink geeft geregeld lezingen, bij gemeenten, de volksuniversiteit, verslavingszorg. Hij hamert niet meer op gezonder eten. ‘Dat heb ik al lang opgegeven. Maar ik wil mensen wél aan het bewegen krijgen.’

Eigen parochie

Is het niet voor een groot deel preken voor eigen parochie wat Scheurink doet? De mensen die hem horen zijn doorgaans vrij goed geïnformeerd. Ze zijn vaak al fit, of willen wel veranderen en hebben de kennis en vaardigheden om dat te doen. ‘Er zijn inderdaad veel mensen die je eigenlijk zou willen bereiken, maar waar de boodschap niet aankomt,’ verzucht Scheurink. ‘Maar ook in eigen parochie kan het een stuk beter. Laat ik dus doen wat ik kan doen in mijn omgeving. Verandering van gedrag kan zoveel opleveren. Lunch niet achter je bureau, loop eens langs een collega in plaats van te bellen. NEAT-gedrag betekent bewustwording, de kop erbij houden. Je kunt mensen daarin opvoeden, op een gegeven moment wordt het routine. Zestig procent van de mensen haalt niet de voorgeschreven 5 keer 30 minuten inspanning in de week. Onze inactiviteit is schrijnend! Bij inactiviteit nemen je insulinegehalte en het slechte buikvet al vrij snel toe, terwijl je gewicht nog wel laag kan zijn. Activiteit is belangrijker dan slank zijn.’

Een trap als piano

Een groot deel van de oplossing van het probleem van inactiviteit ligt in het aanpakken van onze infrastructuur die gericht is op gemakzucht. Scheurink haalt het voorbeeld van Amerika aan, waar hij praktisch onmogelijk met de fiets bij een supermarkt driehonderd meter verderop kon komen. Er zijn grofweg drie soorten interventie mogelijk, blijkt uit Scheurinks verhaal. Een persoonlijke, een infrastructurele en prikkels van een derde partij. ‘Bij de persoonlijke aanpak zorg je zelf voor meer beweging in het dagelijks leven, al dan niet gesteund door persoonlijke meetapparatuur die je feedback geeft. Ten tweede kunnen we als maatschappij bouwkundige aanpassingen in de omgeving doen. Maak trappen zichtbaarder en aantrekkelijker en liften lastiger vindbaar. In Stockholm hebben onderzoekers een metrotrap gemaakt met treden als pianotoetsen, die een geluid produceerden als je erop liep. Er was een toename van 66% procent van de mensen die de trap nam! Ten slotte kunnen voedselproducenten of supermarkten een rol spelen. In de VS is er een actie geweest waarbij mensen meer korting kregen naarmate ze meer stappen op hun teller hadden. Of zet op voedselverpakkingen niet hoeveel calorieën erin zitten, maar met hoeveel stappen je de inname verbrandt. Dat zegt mensen veel meer.’

Meer informatie

• Anton Scheurink
• Video Scheurink over anorexia
• Video minicollege lezing Docent van het Jaar