Geestelijke lenigheid. De relatie tussen literatuur en natuurwetenschap in het werk van Frederik van Eeden en Felix Ortt, 1880-1930.

Promotie: mw. L.K. Vermeer, 16.15 uur, Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen

Proefschrift: Geestelijke lenigheid. De relatie tussen literatuur en natuurwetenschap in het werk van Frederik van Eeden en Felix Ortt, 1880-1930.

Promotor(s): prof.dr. M.S. Kemperink, prof.dr. G.J. Dorleijn, prof.dr. R. Gruttemeier

Faculteit: Letteren

Contact: Leonieke Vermeer, 050-311 34 09, leonieke.vermeer@zonnet.nl

De literaire verwerking van natuurwetenschap bij Van Eeden en Ortt

Frederik van Eeden las Darwin bij zijn ontbijt. Daarna schreef hij verder aan zijn dichtwerk Het lied van schijn en wezen I (1895) waarin de evolutieleer in verschillende gedaanten opduikt. Literaire teksten refereren regelmatig aan wetenschappelijk gedachtegoed. Leonieke Vermeer onderzocht wat er in het werk van Frederik van Eeden en Felix Ortt gebeurt met begrippen als evolutie, energie, entropie en de vierde dimensie, wanneer deze hun wetenschappelijke context verlaten en in een roman, gedicht of filosofische beschouwing terechtkomen. Vermeer stelt dat de auteurs aan wetenschappelijke kennis een lenige draai gaven, waarbij ze deze poogden te verbinden met hun utopische denkbeelden. Hun zoektocht naar een nieuwe, betere wereld is kenmerkend voor de cultuurkritische, maar ook optimistische toon van het Nederlandse fin de siècle.

Literaire teksten refereren regelmatig aan wetenschappelijk gedachtegoed. Andersom zijn er in wetenschappelijke teksten allerlei narratieve, retorische en discursieve patronen te vinden. Deze wederzijdse kennisuitwisseling is blijven voortbestaan, ondanks het feit dat literatuur en wetenschap eind negentiende eeuw institutioneel gezien relatief zelfstandige domeinen werden. Vermeer stelt de verhouding en het spanningsveld tussen het zowel open als gesloten karakter van deze domeinen centraal. Als uitgangspunt koos zij het literaire perspectief.

Vermeer legt de focus op de literaire verwerking van natuurwetenschappelijke denkbeelden in het werk van Frederik van Eeden (1860-1932) en Felix Ortt (1866-1959). Aangezien deze auteurs ook op wetenschappelijk gebied actief waren, kunnen bij hen goed de dwarsverbanden tussen literatuur en wetenschap in het licht van het autonomiseringsproces worden onderzocht. Deze dwarsverbanden zijn in hun werk zichtbaar met, onder meer, de evolutieleer, de thermodynamica en de wiskunde. De auteurs gaven aan deze gedeelde kennis een eigen draai waarbij geestelijke lenigheid en ideologische stramheid samengingen. In de moderne samenleving waarin specialisatie het devies werd, poogden Van Eeden en Ortt als ‘geestelijke zwervers’ de fragmentatie weer tot een eenheid te brengen. De auteurs tonen op die manier de voor het Nederlandse fin de siècle kenmerkende optimistische en utopistische zoektocht naar oplossingen van de dilemma’s die de moderniteit met zich meebracht.

Leonieke Vermeer (Utrecht, 1975) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze verrichtte haar onderzoek bij onderzoeksschool ICOG/OGWG van de Faculteit der Letteren. Vermeer is momenteel conservator voor het (nog te bouwen) Nationaal Historisch Museum.