Enacting devotion

Performatief lezen bracht middeleeuwer dichter bij Jezus

‘Gebruik je verbeelding, visualiseer details, activeer je emoties en zet je lichaam in.’ Teksten die in het gemiddelde moderne zelfhulpboek langs kunnen komen. Promovenda Joanka van der Laan beschrijft in haar proefschrift dat dergelijke adviezen ook centraal staan in de laatmiddeleeuwse devotionele literatuur, maar dan om de lezer actief te betrekken bij het lijden en sterven van Christus aan het kruis. De lezer wordt opgeroepen om een mentale voorstelling te maken en daarbij de rol van getuige en zelfs deelnemer in het verhaal op zich te nemen. Hij of zij wordt daarbij geholpen door specifieke aanwijzingen en afbeeldingen. Dit ‘performatieve lezen’ geeft de lezer de kans om zich te identificeren met Christus en zo te groeien in zijn/haar spirituele leven.

In de laatmiddeleeuwse Nederlanden kregen leken, ‘gewone mensen’, de kans om deel te nemen aan de religieuze cultuur door hun omgang met boeken. Al eerder is aangetoond dat het beeld dat leken niet zouden kunnen lezen, en zeker de Bijbel niet, niet klopt. Niet alleen werd er gelezen, er bestond een actieve boekenmarkt, zeker na de introductie van de drukpers. Joanka van der Laan heeft voor haar promotie de technieken bestudeerd die in de laatmiddeleeuwse devotionele literatuur worden gebruikt om lezers aan te zetten tot performatief lezen. Het bronmateriaal bestaat voornamelijk uit gedrukte werken die werden geproduceerd in de Lage Landen, in de late vijftiende en vroege zestiende eeuw. In deze periode, net voor de Reformatie, namen leken steeds meer verantwoordelijkheid voor hun eigen spirituele leven. De boekdrukkunst maakte het mogelijk dat devotionele boeken op grotere schaal beschikbaar werden. Door deze boeken te kopen en ze performatief te lezen konden leken actief deelnemen aan een bredere religieuze cultuur.

Van der Laan: `Performatief lezen roept op tot het maken van een mentale voorstelling waarin de lezer kan deelnemen als getuige of zelfs deelnemer. Hierbij wordt soms ook aangezet tot het gebruik van lichaamshoudingen of bewegingen (“ga knielen, strek je armen uit, loop in je eigen kamer een virtuele pelgrimsroute”, etc.). Deze actieve vorm van lezen zorgt voor grote betrokkenheid bij het verhaal, in het bijzonder het verhaal over het lijden en sterven van Christus. Door gebruik te maken van deze vorm van lezen kregen ‘gewone mensen’ de kans om niet aan de zijlijn, maar in het midden van de religieuze cultuur te staan.’

Proefschrift: http://hdl.handle.net/11370/077d78a5-a19b-45af-8019-92dd6669d0f7